الگوي غذايي روزانه مناسب برای سالمندان

مقدمه:    سالخوردگان در هر جامعه اي اعم از جوامع پير يا جوان وجود دارند و درصدي از آن را تشكيل مي دهند. به طوري كه جمعيت سالخوردگان در جهان رو به افزايش است و اين گروه توجه خاص مي طلبند.
    پيــــــري واقعيتي است اجتناب ناپذيرپس چه بهتر كه به جاي تسليم شدن خود را تجهيز كنيم تا بتوانيم بيشترين بهره را از اين دوره عمر ببريم و براي اين كار كافي است كه نظر واقع بينانه به آن داشته باشيم. يعني پيري را به عنوان دوره اي از مراحل گذراندن عمر بدانيم كه بايد همچنان از آن بهترين استفاده ها را برد. سلامتي افراد سالمند ارزش اقتصادي زيادي براي جامعه دارد چرا كه دولتها براي مراقبتهاي بهداشتي افراد مسن هر سال مبالغي را هزينه مي كنند كه خود مي تواند رقم قابل ملاحظه اي باشد و اين در حالي است كه پيشگيري و درمان در مقايسه با روشهاي درماني مقرون به صرفه است. از مشكلات شايع دوران سالمندي مشكلات تغذيه اي است. درآمد كم همراه با ساير عوامل اجتماعي، رواني و فيزيولوژيكي كه در سنين بالا بوجود مي آيند. احتمالاً از عوامل مؤثر در جذب ناكافي و عدم كفايت رژيم غذايي در برخــي از افراد مسن محسوب مي گردد.

    مشكلات مؤثر بر وضع تغذيه فرد سالمند:    1 ـ مشكلات در خوردن غذا: تغييرات اعصاب ماهيچه ها و كاهش ترشح بزاق مي تواند منجر به بروز مشكلات بلع افراد سالمند شود چنين حالاتي باعث ترس از خفگي و در نتيجه امتناع از خوردن غذا مي شود كم آبي عمومي بدن و مصرف برخي داروها كه باعث خستگي دهان مي شود نيز گاهي اوقات مزيد بر علت مي شوند، سالمندان بايد فقط در حالي كه نشسته اند غذا بخورند، خوردن غذا در وضعيت خوابيده، خطر ورود غذا به دستگاه تنفس و التهاب ريه را افزايش مي دهد.
    2 ـ اختلالات گوارشي: اختلالات گوارشي شامل تهوع ـ ترش كردن و يبوست معمولاً با بالارفتن سن افزايش مي يابد. اين علايم مي تواند ناشي از كاهش ترشحات صفرا، عادات غذايي نامناسب، وضعيت نامناسب اجابت مزاج، نگرانيهاي ذهني و عوارض داروهاي مصرف باشد.
    3 ـ مشكلات روده اي: يبوست مشكل رايج بسياري از سالمنـــــدان مي باشد كه احتمال مي رود به دليل دريافت ناكافي مايعات، موجب توليد مدفوع زياد و نرم و تعداد دفعات اجابت مزاج مي شود.
    4 ـ بيماريها: ابتلا به بيماريهاي مختلف بر روي وضعيت تغذيه اي فرد تأثير مي گذارد زيرا نياز فرد به موادمغذي هم به دليل پيشرفت بيماري و هم در اثر داروهايي كه براي درمان بيماري تجويز مي شود افزايش مي يابد. اين نكته اهميت ارزيابي هر يك از سالمندان را با در نظر گرفتن سلامت عمومي ، ميزان فعاليت بدني و وجود بيماريهاي مزمــن در آنها به منظور ارايه توصيه هــاي غذايي مناسب نشان مي دهد.
   
    نيازهاي تغذيه اي سالمندان:    انژري: با افزايش سن به علت تغييرات متابوليسم، فعاليت بدني و كاهش بافت ماهيچه اي نياز به انرژي كاهش مي يابد، نيازهاي انرژي در افراد سالمند زن حدود 1400 تا 2000 كيلوكالري و براي سالمند مرد حدود 1600 تا 2400 كيلوكالري است. براي افراد سالمند داراي فعاليت محدود كل انرژي مورد نياز نزديك به 1100 تا 1300 در زنان و 6400 تا 6400 در مردان مي باشد.
    ورزش منظم مي تواند موجب بهبود و توان فرد براي فعاليت بدني و افزايش و حفظ توانايي او براي فعاليتهاي روزانه شود. پياده روي منظم، ظرفيت تنفس را افزايش داده و موجب كاهش احساس خستگي، افزايش هوشياري و كارآيي و نيز استحكام استخوانها مي شود.
    كاهش انرژي دريافتي نسبت به سنين ميانسالي براي پيشگيري از افزايش وزن لازم است. ولي اگر مصرف انرژي در نتيجه ناتوانيها به مقدار زيادي كاهش يابد منجر به تشديد ضعف و محدوديت بيشتر براي انجام فعاليتهاي بدني و ديگر فعاليتهاي روزانه مي شود.
    

حفظ تعادل انرژي سالمندان يكي از اهداف اصلي ارايه خدمات تغذيه اي است و به هنگام تنظيم نيازهاي كالر يك موضوع ثابت نگهداشتن وزن بدن فرد بايد در اولويت قرار گيرد. ولي بايد افزايش نيازها به هنگام ابتلا به بيماري، عفونت، استرس و جراحي و جراحتهاي احتمالي در نظر گرفته شود.
    پروتئين: متابوليسم پروتئين در طول حيات فرد هموراه در بدن ادامه دارد. هر چند با افزايش سن رشد بدن متوقف مي شود. ولي بايد پروتئين كافي مصرف شود تا جايگزين ازتي كه اجباراً به دليل مرگ سلولهاي پوست و مخاط دستگاه گوارش و ترشحات بدن و محصولات زايد حاصل از متابوليسم از دست رفته است جبران شود.
    از سوي ديگر مواد انرژي زاي غير پروتئيني بايد به مقدار كافي دريافت شوند تا از پروتئين مصرفي در حفظ توده پروتئيني بدن به نحو بهتري استفاده شود. توصيه مي شود 12 تا 20 درصد از انرژي دريافتي روزانه از پروتئين ها تأمين شود و همچنين 50 درصد تا 60 كل انرژي روزانه از كربوهيدراتها تأمين گردد.
    چربيها: كاهش و كنترل چربي و انرژي دريافتي در دوران سالمندي مي تواند منجر به كاهش دريافت اسيدچرب ضروري اسيدلينولئيك شود. ضمن آن كه تأكيد بر محدوديت مصرف موادغذايي سرخ شده وجود دارد ولي مصرف يك قاشق سوپخوري روغنهاي گياهي يا معادل آن به منظور تأمين اسيد لينولئيك و ويتامين اي E ضروري است توصيه مي شود 25 تا 30 درصد انرژي كل مورد نياز از طريق چربيها تأمين شود.
    تأمين ويتامينها: ظاهراً بالارفتن سن تأثيري در ميزان نياز و جذب اين ويتامين ها ندارد و كمبود اين ويتامينها در افراد پير به علت دريافت ناكافي است كه با بهبود رژيم غذايي اين كمبودها بر طرف مي شود.
    ويتامينهاي محلول در چربي:ذخاير كبدي ويتامين A و توانايي برداشت آن در افراد پير با جوان تفاوتي ندارد و مقادير توصيه شده ويتامين A 800 ميكروگرم براي زنان و 100 ميكروگرم براي مردان است.
    كمبود ويتامين A با ميزان درآمد ارتباط مستقيم دارد زيرا منابع حيواني ويتامين A، سبزيهاي سبز تيره و زرد تيره و ميوه هايي كه غني از كاروتن و پرو ويتامين D در بدن سالمندان كاهش مي بايد زيرا از يك طرف دريافت ويتامين D و از سوي ديگر ميزان سنتز ويتامين D در پوست آنها كمتــر مي شود. بنابراين براي سالمنداني كه در غذاهاي آنها منابع غذايي غني از ويتامين D وجود ندارد مصرف كمكهاي اين ويتامين به ميزان روزانه 5 ميكروگرم توصيه مي شود.
    ويتامين هاي محلول در آب: تيامين، ريبوفلاوين و نياسين از جمله ويتامينهايي هستند كه در متابوليسم انرژي دخالت دارند و ميزان نياز به آنها بستگي به ميزان دريافت انرژي دارد و چون در افراد سالمند دريافت انرژي محدود مي شود پس نياز به اين ويتامينها هم كم مي شود اما كمبود اين ويتامينها معمولاً ناشي از كمبود مصرف آنها پايين تر از نياز است. به طوري كه كمبود ريبو فلاوين در افرادي كه مواد لبني كمتر مصرف مي كنند ديده مي شود.
    ويتامين C: متابوليسم اسيداسكوربيك در زنان و مردان سالمند به علت نسبت بيشتر توده بدون ربي مردان متفاوت است اما به طور كلي زنان و مردان سالمند بايد روزانه حدود 60 ميلي گرم ويتامين C مصرف كنند. بهترين منابع غذايي اين ويتامين انواع مركبات، سبزيها، گوجه فرنگي، هندوانه، فلفل دلمه اي و … است، پختن سبزيها به مدت طولاني و يا در معرض هوا و نور قرار گرفتن سبزيهاي خردشده باعث از بين رفتــن ويتامين C موجود در آنها مي شود.
    ـ يكي از مشكلات شايع دوران سالمندي كمبود ويتامين B6 در آنان است. مصرف كمتر گوشت قرمز، مرغ و ماهي به دليل مشكلات جويدن و يا فقر مالي و درآمد پايين مي تواند بر ميزان ويتامين B6 تأثير بگذارد. اين ويتامين نسبت به حرارت حساس است و ممكن است خصوصاً‌ در سالمندان مصرف طولاني مدت موادغذايي پخته و عدم مصرف موادغذايي تازه منجر به كمبود اين ويتامين شود.
    ويتامين 12 B:در بعضي از افراد سالمند جذب ويتاميــــــن 12 B مختل مي شود وجود فاكتور داخلي در شيره معده براي جذب اين ويتامين ضروري است. كمبود فاكتور داخلي مي تواند سبب بروز كمبود اين ويتامين شود كاهش جذب آن مي تواند در اثر عوامل مختلفي مثل گاستروكتومي، فقدان اسيدكلريدريك معده، التهاب مزمن معده و كاهش ترشحات معده ايجاد شود. همچنين مصرف كم گوشت قرمز، ماهي و طيور در سالمندان به دليل محدوديت درآمد و يا مشكلات جويدن غذا، ممكن است علت اين كمبود باشد زيرا افراد سالمند معمولاً كمبود مصرف محصولات گوشتي را با افزايش مصـــرف شير و پنير نيز جبران نمي كنند.
    مواد معدني:در افراد مسن به دليل تغييرات دستگاه گوارش جذب آهن كمتر مي شود و همچنين مصرف آنتي اسيدهايي كه موجب افزايش PH معده مي شوند و برخي از داروها مانند كلسترآمين نيز منجر به كاهش ميزان جذب آهن در بدن مي شود.
    به دليل قطع عادت ماهيانه زنان در سنين سالمندي ميزان نياز مردان و زنان سالمند به آهن يكسان است و توصيه مي شود روزانـــه 10 ميلي گرم آهن مصرف كنند.
    با افزايش سن ميزان جذب كلسيم كاهش مي يابد كه مي تواند ناشي از كمبود ويتامين D و يا مشكلات گوارشي باشد. در زنان به دنبال يائسگي و قطع ترشح استروژن، حساسيت استخوانها به PH زياد شده و آزادسازي كلسيم از استخوانها تسريع مي شود كه در نتيجه باعث كاهش ترشح هورمون پاراتيروئيد كه خود باعث پايين آمدن جذب روده اي كلسيم و كاهــش باز جذب آن در كليه ها مي شود، بنابراين اتلاف كلسيم در بدن افزايش يافته و به موازات آن ميزان جذب آن نيز كاهش مي يابد. چنانچه اين روند ادامه يابد چگالي و استحكام استخوانها كمتر شده و زمينه براي شكستگي هاي پي در پي فراهم مي شود، براي حفظ سلامت استخوانهــا مصرف روزانه 800 ميلي گرم كلسيم براي مردان و زنان توصيه مي شود.
   
   
    برنامه غذايي روزانه يك سالمند
    حداقل مواد غذايي كه به طور روزانه در برنامه غذايي سالمند بايد گنجانده شود:    

نام گروههاي غذايي	مقدار مصرفي در روز
شير و فرآورده هاي آن	دو ليوان شير يا ماست (مي توان به جاي يك  ليوان ماست از 45 تا 60 گرم يا يك قوطي كبريت پنير و يا يك ليوان كشك پاستوريزه استفاده كرد)
گوشت و حبوبات و مغزها	60 گرم گوشت بدون چربي پخته (مي توان به صورت متنوع به جاي گوشت از يك ليوان حبوبات پخته، يا 2 عدد تخم مرغ متوسط و يا نصف ليوان مغز گردو يا فندق يا بادام و غيره نيز استفاده كرد)
ميوه ها	200 گرم يا به اندازه حجم يك ليوان معمولي از ميوه فصل (بهتر است روزانه از انواع مركبات استفاده گردد)
سبزيها	200 گرم از انواع سبزي هاي برگي شكل و غده اي (مي توان از يك ليوان سبزيجات برگي خام يا نصف ليوان سبزيهاي پخته مانند اسفناج، كاهو، كرفسها، كلم و ساير سبزيها) و يك عدد متوسط از سبزيجات غده اي مانند گوجه فرنگي، خيار، فلفل دلمه اي به صورت متنوع روزانه استفاده كرد.
نان و غلات	4 كف دست نان يا يك كفگير ماكاروني يا برنج يا يك ملاقه بلغور گندم يا جو
مايعات	8-5 ليوان

    

مواد غذايي غيرمجاز:    غذاهاي چرب و سرخ شده ، سس مايونز، سبزيهاي نفاخ مثل كلم، گل كلم و تربچـــه مصرف تخم مرغ به سه عدد در هفته محدود شود
    

    نمونه اي از برنامه غذايي روزانه سالمند:    اين رژيم حاوي 1600 كيلوكالري، 174 گرم كربوهيدرات، 75 گرم پروتئين و 50 گرم چربي است.
    صبحانه: نان 3 برش ، پنير 30 گرم شير 5/1 ليوان، عسل 1 قاشق غذايي
    ساعت 10 ميوه 1 عدد
    ناهار: چلـوخورشت كدو (برنج 12 قاشق غذاخوري گوشت 60 گرم، كدو سبز متوسط 2 عدد، روغن مايع 5/2 قاشق غذاخوري) و ماست 1 ليوان
    عصرانه: ميوه 1 عدد
    شام: پوره سيب زميني و سبزيهاي پخته:(سيب زميني متوسط 2 عدد، كره 5 گرم ، سبزي آب پز)
    قبل از خواب:شير 5/1 ليوان
   
    توصيه هاي غذايي براي سالمندان:    1 ـ رژيم غذايي سالمندان بايد حـــاوي موادغذايي غني از ويتامين ها و املاح و به ويژه كلسيم باشد.
    2 ـ با توجه به مشكل يبوست در اكثر سالمندان، مصرف كافي مايعات و مواد پرفيبر نظير نان كامل گندم و ميوه هايي مثل گلابي رسيده، آلو و زردآلو اهميت دارد.
    3 ـ در سالمنداني كه جويدن غذا براي آنها مشكل است، مصرف غذاهاي نرم مثل انواع پوره، گوشتهاي نرم، سوپها، آشهايي كه حبوبات زياد ندارند و آب ميوه توصيه مي شود.
    4 ـ برخي از سالمندان ممكن است مبتلا به فشارخون باشند در اين گونه مواد رژيم غذايي كم سديم و در صورت نياز كاه وزن پيشنهاد مي شود.
    5 ـ به مسئله تداخل داروها با غذا توجه شود.
    6 ـ براي جلوگيري از مشكلات عاطفي ـ احساسي سالمندان بهتر است به عادت غذايي آنها احترام گذراده شود و هر گونه تغييري با ملايمت و ايجاد روابط دوستانه بوجود آيد.
    7 ـ توجه شود كه نحوه سر و غذا براي سالمندان جالب و مورد پسند باشد. غذا به صورت رنگي و جذاب چيده شود و از دوستان و آشنايان آنها براي غذا خوردن در كنار يكديگر دعوت شود.
    8 ـ تعداد وعده هاي غذا بايد زياد (حداقل روزي 5 وعده) و مقدار غذا در هر وعده كم باشد.
    9 ـ چاي و قهوه غليظ نبايد مصرف شود و استفاده از آنها نيز بايد پس از ساعت 6 بعدازظهر محدود شود. پس از صرف شام و شبها نبايد از چاي و قهوه استفاده شود زيرا موجب بيداري فرد خواهد شد. البته در صورت كم خوابي، خوردن يك ليوان شير قبل از خواب توصيه مي شود.
    10 ـ قد، وزن ، محدوديتهاي رژيم، تمايلات فردي و موجود بودن غذا در محل بايد در نظر باشد. براي هرفرد، يك رژيم غذايي صبحانه ، نهار و شام توصيه مي شود.
    11 ـ از مصرف الكل و كشيدن سيگار بايد اجتناب كرد.
    12 ـ مصرف تخم مرغ به 3 عدد در هفته محدود شود.
    13 ـ از مصرف ادويه، غذاهاي چرب و سرخ شده، سس مايونز، سبزيهاي نفاخ مثل كلم و گل كلم بايد پرهيز نمود.
    14 ـ در تجويز رژيمهاي غذايي بايد موجود بودن موادغذايي در محل مورد توجه قرار گيرد و در صورت موجود نبودن موادغذايي مورد نياز از جانشين هاي آن استفاده شود.

برگرفته از سایت پزشکان بدون مرز