مورد؛ نماد جواني و زيبايي
گياه‌شناسي:
گياه مورد به صورت درختچه‌اي است كه ارتفاع آن تا 5/4 متر مي‌رسد. اين درختچه هميشه سبز بوده و داراي برگ‌هاي بيضي نوك‌تيز به طول حداكثر 4 سانتي‌متر و عرض تا 1سانتي‌متر، بدون دندانه، چرمي و به رنگ سبز تيره مي‌باشد كه به طور متقابل بر روي ساقه قرار مي‌گيرند و معطرند.
گل‌ها سفيدرنگ و زيبا و داراي عطر خاصي هستند كه آنها هم به طور متقابل و با دمگلي در محل اتصال برگ‌ها روي ساقه قرار دارند. پرچم‌هاي گل به تعداد زياد و با پايه‌اي بلند به صورت دسته‌اي بزرگ بر روي جام گل خودنمايي مي‌كنند و زيبايي خاصي به گل‌ها مي‌بخشند.
ميوه سته‌اي مورد، كروي يا تخم‌مرغي به اندازه نخود و به رنگ آبي مايل به سياه يا سياه است كه طعم گس و رزيني دارد. پوست ساقه مورد كه به صورت تكه‌هايي از آن جدا مي‌شود، معطر است. بر روي ساقه برجستگي‌هايي به نام گال وجود دارد. با اينكه مورد هميشه سبز مي‌باشد، به پرورش آن توجه بسياري مي‌شود. منطقه پراكنش آن نواحي مديترانه، آسيا و ايران است.
منجيل، هرزويل، خرم‌آباد، گيلانغرب، نواحي بختياري، كرمان، كازرون، مهارلو، اطراف شيراز، تبريز، سروستان، فسا، لار، بندرعباس، نقاطي از بلوچستان، خراسان و غيره از مناطق رويش اين گياه در ايران هستند. قسمت‌هاي مورد استفاده خوراكي و دارويي مورد ميوه، گل، گال و برگ آن است.
تاريخچه
بر اساس كتاب گياهان دارويي مرحوم دكتر زرگري، درختچه مورد از زمان باستان براي ايرانيان آشنا بوده است. بعضي ملل، از جمله يونانيان، براي اين گياه احترام خاصي قائل بوده‌اند. يونانيان مورد را سمبل جواني و زيبايي مي‌دانستند و براي نوعروسان تاجي از آن درست مي‌كردند كه به علت پايداري برگ مورد، نشانه عشق ماندگار و ابدي زن و شوهر بوده است. همچنين از تاج مورد در موفقيت‌ها، افتخارات و يا فتوحات استفاده مي‌شده است. همچنين كليميان در مراسم مذهبي خود از مورد استفاده مي‌كردند. از قديم برگ مورد را به عنوان ماده ضدعفوني‌كننده مورد استفاده قرار مي‌دادند. از ميوه آن جهت التيام زخم‌ها و خونريزي‌ها بهره مي‌جستند. ميوه‌هاي تازه به عنوان مقوي معده و ادرارآور مورد استفاده قرار مي‌گرفتند.
در قرون وسطي استفاده چنداني از مورد به عنوان دارو نمي‌شد و از قرن 16 ميلادي به بعد كه اين گياه به طور علمي مورد مطالعه قرار گرفت، استفاده از آن به عنوان مقوي معده، رفع ورم روده و اسهال خوني در بين مردم رايج شد.
نوشته : دكترمحمد حسین صالحی سورمقی
گياه‌شناسي:گياه مورد به صورت درختچه‌اي است كه ارتفاع آن تا 5/4 متر مي‌رسد. اين درختچه هميشه سبز بوده و داراي برگ‌هاي بيضي نوك‌تيز به طول حداكثر 4 سانتي‌متر و عرض تا 1سانتي‌متر، بدون دندانه، چرمي و به رنگ سبز تيره مي‌باشد كه به طور متقابل بر روي ساقه قرار مي‌گيرند و معطرند.
گل‌ها سفيدرنگ و زيبا و داراي عطر خاصي هستند كه آنها هم به طور متقابل و با دمگلي در محل اتصال برگ‌ها روي ساقه قرار دارند. پرچم‌هاي گل به تعداد زياد و با پايه‌اي بلند به صورت دسته‌اي بزرگ بر روي جام گل خودنمايي مي‌كنند و زيبايي خاصي به گل‌ها مي‌بخشند.
ميوه سته‌اي مورد، كروي يا تخم‌مرغي به اندازه نخود و به رنگ آبي مايل به سياه يا سياه است كه طعم گس و رزيني دارد. پوست ساقه مورد كه به صورت تكه‌هايي از آن جدا مي‌شود، معطر است. بر روي ساقه برجستگي‌هايي به نام گال وجود دارد. با اينكه مورد هميشه سبز مي‌باشد، به پرورش آن توجه بسياري مي‌شود. منطقه پراكنش آن نواحي مديترانه، آسيا و ايران است.
منجيل، هرزويل، خرم‌آباد، گيلانغرب، نواحي بختياري، كرمان، كازرون، مهارلو، اطراف شيراز، تبريز، سروستان، فسا، لار، بندرعباس، نقاطي از بلوچستان، خراسان و غيره از مناطق رويش اين گياه در ايران هستند. قسمت‌هاي مورد استفاده خوراكي و دارويي مورد ميوه، گل، گال و برگ آن است.
تاريخچهبر اساس كتاب گياهان دارويي مرحوم دكتر زرگري، درختچه مورد از زمان باستان براي ايرانيان آشنا بوده است. بعضي ملل، از جمله يونانيان، براي اين گياه احترام خاصي قائل بوده‌اند. يونانيان مورد را سمبل جواني و زيبايي مي‌دانستند و براي نوعروسان تاجي از آن درست مي‌كردند كه به علت پايداري برگ مورد، نشانه عشق ماندگار و ابدي زن و شوهر بوده است. همچنين از تاج مورد در موفقيت‌ها، افتخارات و يا فتوحات استفاده مي‌شده است. همچنين كليميان در مراسم مذهبي خود از مورد استفاده مي‌كردند. از قديم برگ مورد را به عنوان ماده ضدعفوني‌كننده مورد استفاده قرار مي‌دادند. از ميوه آن جهت التيام زخم‌ها و خونريزي‌ها بهره مي‌جستند. ميوه‌هاي تازه به عنوان مقوي معده و ادرارآور مورد استفاده قرار مي‌گرفتند.
در قرون وسطي استفاده چنداني از مورد به عنوان دارو نمي‌شد و از قرن 16 ميلادي به بعد كه اين گياه به طور علمي مورد مطالعه قرار گرفت، استفاده از آن به عنوان مقوي معده، رفع ورم روده و اسهال خوني در بين مردم رايج شد.
تركيبات مهم
مهم‌ترين تركيبات مورد، رايحه (اسانس) آن مي‌باشد كه حاوي سينئول، ميرتنول، پي‌نن، ژرانيول، لينالول و كامفن است.
در سالهاي اخير پژوهشگران آلماني و ايتاليايي تركيبات آسيل فلوروگلوسينول‌‌ها را در مورد كشف كرده‌اند كه مسؤول خاصيت ضد تورم آن است.
در قسمت‌هاي مختلف، از جمله برگ، ميوه و گال مورد ، تانن، اسانس و مواد رزيني وجود دارد كه خاصيت قوي قابض آن مربوط به تانن‌ها است. دانه‌هاي موجود در ميوه حاوي تركيبات روغني از جمله اسيدهاي چرب اولئيك، لينولئيك و پالميتيك هستند. ميوه گياه، غير از مواد مذكور، حاوي قندهاي مختلف و اسيدهاي ماليك و سيتريك مي‌باشد.
مهم‌ترين تركيبات مورد، رايحه (اسانس) آن مي‌باشد كه حاوي سينئول، ميرتنول، پي‌نن، ژرانيول، لينالول و كامفن است.
در سالهاي اخير پژوهشگران آلماني و ايتاليايي تركيبات آسيل فلوروگلوسينول‌‌ها را در مورد كشف كرده‌اند كه مسؤول خاصيت ضد تورم آن است.
در قسمت‌هاي مختلف، از جمله برگ، ميوه و گال مورد ، تانن، اسانس و مواد رزيني وجود دارد كه خاصيت قوي قابض آن مربوط به تانن‌ها است. دانه‌هاي موجود در ميوه حاوي تركيبات روغني از جمله اسيدهاي چرب اولئيك، لينولئيك و پالميتيك هستند. ميوه گياه، غير از مواد مذكور، حاوي قندهاي مختلف و اسيدهاي ماليك و سيتريك مي‌باشد.
داروشناختي و اثرات مهم
در بعضي نقاط جهان از ميوه مورد به صورت خام يا پخته، تازه يا خشك استفاده مي‌شود. مصرف ميوه خشك، به‌خصوص در خاورميانه، رايج است. گل‌ها و ميوه خشك جهت عطر و مزه در سس‌ها و شربت‌ها به كار مي‌روند. ميوه‌ها به صورت نوشيدني اسيدي مصرف مي‌شوند. در ايتاليا غنچه‌هاي گل به مصرف خوراكي مي‌رسند. گل‌ها شيرين و معطرند و در سالاد استفاده مي‌شوند. برگ‌ها معطر، ضد خونريزي و مقوي هستند. به تازگي موادي با خاصيت آنتي‌بيوتيكي از اين گياه استخراج شده است. مواد فعال مورد به طور سريع جذب مي‌شود و ظرف 15 دقيقه، ادرار بوي مخصوص و رنگي بنفش پيدا مي‌كند. فرآوردههاي خوراكي مورد در درمان عفونت‌هاي ادراري، مشكلات هضم، برونشيت، سينوزيت و سرفه‌هاي خشك مؤثرند. در هندوستان از فرآوردههاي خوراكي مورد جهت مشكلات دماغي (صرع) و از فرآوردههاي موضعي آن جهت عفونت‌ها و هموروئيد (بواسير) و از اسانس برگ‌ها به عنوان آنتي‌سپتيك و درمان پيوره استفاده مي‌شود. همچنين از اسانس مورد به صورت فرآوردههاي موضعي براي دردهاي روماتيسمي استفاده مي‌گردد. ميوه مورد داراي خاصيت ضد نفخ بوده و در درمان اسهال، اسهال خوني، بواسير، زخم‌هاي داخلي و روماتيسم مؤثر است. تركيبات آسيل فلورو گلوسينول، از جمله ميرتوكومولون A و B كه اخيراً از مورد جدا شده‌‌اند، بر روي باكتري‌هاي گرام مثبت بسيار مؤثر، ولي بر روي گرام منفي‌ها بي‌تأثيرند. عصاره آبي الكلي برگ، ريشه و ساقه به دليل داشتن مواد فنلي، در از بين بردن ميكروب‌هاي گرام منفي و مثبت، از جمله Micrococcus pyogenes و Mycobacterium tuberculosis و قارچ‌ها اثري قوي دارد.
در بعضي نقاط جهان از ميوه مورد به صورت خام يا پخته، تازه يا خشك استفاده مي‌شود. مصرف ميوه خشك، به‌خصوص در خاورميانه، رايج است. گل‌ها و ميوه خشك جهت عطر و مزه در سس‌ها و شربت‌ها به كار مي‌روند. ميوه‌ها به صورت نوشيدني اسيدي مصرف مي‌شوند. در ايتاليا غنچه‌هاي گل به مصرف خوراكي مي‌رسند. گل‌ها شيرين و معطرند و در سالاد استفاده مي‌شوند. برگ‌ها معطر، ضد خونريزي و مقوي هستند. به تازگي موادي با خاصيت آنتي‌بيوتيكي از اين گياه استخراج شده است. مواد فعال مورد به طور سريع جذب مي‌شود و ظرف 15 دقيقه، ادرار بوي مخصوص و رنگي بنفش پيدا مي‌كند. فرآوردههاي خوراكي مورد در درمان عفونت‌هاي ادراري، مشكلات هضم، برونشيت، سينوزيت و سرفه‌هاي خشك مؤثرند. در هندوستان از فرآوردههاي خوراكي مورد جهت مشكلات دماغي (صرع) و از فرآوردههاي موضعي آن جهت عفونت‌ها و هموروئيد (بواسير) و از اسانس برگ‌ها به عنوان آنتي‌سپتيك و درمان پيوره استفاده مي‌شود. همچنين از اسانس مورد به صورت فرآوردههاي موضعي براي دردهاي روماتيسمي استفاده مي‌گردد. ميوه مورد داراي خاصيت ضد نفخ بوده و در درمان اسهال، اسهال خوني، بواسير، زخم‌هاي داخلي و روماتيسم مؤثر است. تركيبات آسيل فلورو گلوسينول، از جمله ميرتوكومولون A و B كه اخيراً از مورد جدا شده‌‌اند، بر روي باكتري‌هاي گرام مثبت بسيار مؤثر، ولي بر روي گرام منفي‌ها بي‌تأثيرند. عصاره آبي الكلي برگ، ريشه و ساقه به دليل داشتن مواد فنلي، در از بين بردن ميكروب‌هاي گرام منفي و مثبت، از جمله Micrococcus pyogenes و Mycobacterium tuberculosis و قارچ‌ها اثري قوي دارد.
طريقه و ميزان مصرف
اسانس: مصرف 1 تا 2 قطره اسانس، تا چندين بار در روز بلامانع است. البته اسانس نبايد به صورت خوراكي و مستقيماً مصرف شود.
دم‌كرده برگ: براي بهبود سرفه و سينوزيت، روي يك گرم برگ مورد يك ليوان آب جوش ريخته و به مدت 20 دقيقه روي بخار بگذاريد تا دم بكشد؛ سپس آن را صاف كرده و مصرف كنيد.
اسانس: مصرف 1 تا 2 قطره اسانس، تا چندين بار در روز بلامانع است. البته اسانس نبايد به صورت خوراكي و مستقيماً مصرف شود.
دم‌كرده برگ: براي بهبود سرفه و سينوزيت، روي يك گرم برگ مورد يك ليوان آب جوش ريخته و به مدت 20 دقيقه روي بخار بگذاريد تا دم بكشد؛ سپس آن را صاف كرده و مصرف كنيد.
عوارض جانبي
مصرف دارويي در حد توصيه‌شده عارضه جانبي ندارد.
مصرف دارويي در حد توصيه‌شده عارضه جانبي ندارد.
احتياط
زنان باردار نبايد اسانس مورد را مصرف كنند.
استفاده خوراكي بيش از اندازه از اسانس مورد (بيش از 10 گرم) خطرناك است و مي‌تواند باعث استفراغ، اسهال و مسموميت شود. اين مسأله بيشتر به دليل سينئول موجود در آن مي‌باشد.
استفاده خوراكي بيش از اندازه از اسانس مورد (بيش از 10 گرم) خطرناك است و مي‌تواند باعث استفراغ، اسهال و مسموميت شود. اين مسأله بيشتر به دليل سينئول موجود در آن مي‌باشد.
موارد استفاده مورد
اسانس مورد در محصولات بهداشتي، مانند صابون و شامپو و فرآوردههاي پوستي، از جمله پماد و كرم و در عطر و ادكلن مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به طور متوسط از 100 كيلوگرم برگ مورد، 10 گرم اسانس به دست مي‌آيد. همچنين از چوب آن زغال فعالي با كيفيت عالي به دست مي‌آيد. چوب مورد بسيار محكم، قابل ارتجاع و داراي بافت ريز است و از آن در تهيه صنايع دستي، عصا و مبلمان استفاده مي‌شود.
در كتاب مخزن‌الادويه درباره مورد چنين نوشته شده است:
مورد داراي آثار ادرارآور، تسكين سرفه، ضد اسهال، قابض، دافع خفقان، محلل اورام (ورم‌ها)، مقوي معده و احشا، ضد زخم، درمان بواسير، درمان زخم زبان و لثه مي‌باشد. بوييدن برگ تازه آن مقوي دماغ (مغز) و ضماد آن جهت درد مفاصل و ضربه و شكستگي مفيد است. طبخ (جوشانده) ريشه، برگ و ميوه، روغن و عصاره آن مقوي مو و مانع افتادن و باعث دراز و سياه شدن آن است.
اسانس مورد در محصولات بهداشتي، مانند صابون و شامپو و فرآوردههاي پوستي، از جمله پماد و كرم و در عطر و ادكلن مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به طور متوسط از 100 كيلوگرم برگ مورد، 10 گرم اسانس به دست مي‌آيد. همچنين از چوب آن زغال فعالي با كيفيت عالي به دست مي‌آيد. چوب مورد بسيار محكم، قابل ارتجاع و داراي بافت ريز است و از آن در تهيه صنايع دستي، عصا و مبلمان استفاده مي‌شود.
در كتاب مخزن‌الادويه درباره مورد چنين نوشته شده است:
مورد داراي آثار ادرارآور، تسكين سرفه، ضد اسهال، قابض، دافع خفقان، محلل اورام (ورم‌ها)، مقوي معده و احشا، ضد زخم، درمان بواسير، درمان زخم زبان و لثه مي‌باشد. بوييدن برگ تازه آن مقوي دماغ (مغز) و ضماد آن جهت درد مفاصل و ضربه و شكستگي مفيد است. طبخ (جوشانده) ريشه، برگ و ميوه، روغن و عصاره آن مقوي مو و مانع افتادن و باعث دراز و سياه شدن آن است.
مهم‌ترين اثرات گزارش‌شده
ضد درد، ضد باكتري، ضد ادم (خيز)، ضد اسپاسم، قابض، آنتي‌سپتيك، ضد نفخ، CNS دپرسانت، قارچ‌كش، كاهش‌دهنده قند خون، خلط‌آور، ضد درد سينه، مسكن، محرك، مقوي معده، كرم و پارازيت‌كش.
ضد درد، ضد باكتري، ضد ادم (خيز)، ضد اسپاسم، قابض، آنتي‌سپتيك، ضد نفخ، CNS دپرسانت، قارچ‌كش، كاهش‌دهنده قند خون، خلط‌آور، ضد درد سينه، مسكن، محرك، مقوي معده، كرم و پارازيت‌كش.
نكات قابل توجه
1- خواص اشاره‌شده در كتاب مخزن‌الادويه درباره مورد، شباهت زيادي به اثرات گزارش و تأييدشده سالهاي اخير دارد.
2- فرآوردههاي تقويت موي اين گياه بايد به صورت موضعي مصرف شوند.
3- آنچه به عنوان مورد در عطاري‌ها عرضه مي‌شود، اكثراً برگ و گاه مخلوط با ميوه‌هاي خشك‌شده آن است.
4- با توجه به اينكه بيشتر خواص مورد مربوط به عطر آن است و عطر به مرور زمان كم مي‌شود، لذا هر چه مورد تازه‌تر باشد، اثرات آن قوي‌تر است. نگهداري مورد در حرارت كم و دور از هوا و در ظروف شيشه‌اي يا فلزي سربسته، از تبخير سريع رايحه آن جلوگيري مي‌كند.
5- با توجه به خاصيت ضد ميكروبي قوي اسانس مورد، در بسياري مواقع برگ مورد به طور جدا و يا مخلوط با گياهان ديگر، مانند برگ اوكاليپتوس، جهت ضدعفوني محيط و يا رفع احتقان (به‌خصوص در سرماخوردگي و فصول سرد) به شكل بخور استفاده مي‌شود.
6- خواص و اثرات ذكر شده براي مورد (آس) در قانون ابن سينا مشابه با مخزن الادويه و اثرات گزارش شده جديد مي‌باشد.
1- خواص اشاره‌شده در كتاب مخزن‌الادويه درباره مورد، شباهت زيادي به اثرات گزارش و تأييدشده سالهاي اخير دارد.
2- فرآوردههاي تقويت موي اين گياه بايد به صورت موضعي مصرف شوند.
3- آنچه به عنوان مورد در عطاري‌ها عرضه مي‌شود، اكثراً برگ و گاه مخلوط با ميوه‌هاي خشك‌شده آن است.
4- با توجه به اينكه بيشتر خواص مورد مربوط به عطر آن است و عطر به مرور زمان كم مي‌شود، لذا هر چه مورد تازه‌تر باشد، اثرات آن قوي‌تر است. نگهداري مورد در حرارت كم و دور از هوا و در ظروف شيشه‌اي يا فلزي سربسته، از تبخير سريع رايحه آن جلوگيري مي‌كند.
5- با توجه به خاصيت ضد ميكروبي قوي اسانس مورد، در بسياري مواقع برگ مورد به طور جدا و يا مخلوط با گياهان ديگر، مانند برگ اوكاليپتوس، جهت ضدعفوني محيط و يا رفع احتقان (به‌خصوص در سرماخوردگي و فصول سرد) به شكل بخور استفاده مي‌شود.
6- خواص و اثرات ذكر شده براي مورد (آس) در قانون ابن سينا مشابه با مخزن الادويه و اثرات گزارش شده جديد مي‌باشد.
منبع: دنیای تغذیه ش ۱۲۵
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر