نوشته : دكتر سيد ضياءالدين مظهري متخصص تغذيه و رژيم‌درماني از دانشگاه آلمان دانشيار دانشگاه علوم پزشكي ايران
سيستم
ايمني و دفاعي هر فردي با تشكيلات ساختاري شگفت‌انگيز و تجهيزات فوق مدرن و
ميليون‌ها نيروي جنگنده و اطلاعاتي و دفاعي و تخصصي از بدن در مقابل
ميلياردها عوامل بيماري‌زاي مختلف ويروسي، ميكروبي – قارچي و مواد شيميايي و
راديكال‌هاي آزاد و حتي دفاع در قبال طغيان‌هاي سلول‌هاي خودي و انحرافي
سرطاني و يا خيانت پيشه و مخرب و مهاجم بافت‌ها و ارگان‌هاي حساس حفاظت
مي‌كند. تي‌سل‌هاي كمكي (TH) و مهاركننده (TS) و كشنده (TK) لنفوسيت‌ها يا
سلول‌هايي هستند كه بعد از ساخته شدن در مغز استخوان در ايام نوزادي به
غده تيموس مهاجرت نموده و در اين پادگان دفاعي به سه گروه متخصص فوق‌الذكر
تبديل مي‌شوند. دسته ديگري از سلول‌هاي سفيد خوني (WBC) با كمك مغز استخوان
و سيستم لنفي رشد كرده و به حد بلوغ رسيده وظايف معين و مشخص را در دفاع
كلي بدن به عهده دارند. ماكروفاژها يا بيگانه‌خواران گرچه بدون كمك و
وابستگي به محل خاص رشد مي‌كنند، ولي اغلب تمايل دارند در مسير جريان خون
به هر گوشه و كناري حركت نموده و با ايست و بازرسي و كنترل سلول‌هاي مختلف
بدن جهت شناسايي و تفكيك سلول‌هاي خودي و غيرنفوذي از عوامل بيگانه سركشي
به عمل آورند. از ديگر وظايف آنها سالم‌سازي محيط و حذف مواد زائد و
بيگانه در زماني است كه بدن به حالت آماده‌باش نيست. كار اصلي ماكروفاژها
يا بيگانه‌خواران گشت و كنترل عوامل خودي و شناسايي سلول‌ها با تركيبات
بيگانه مي‌باشد. اين سلول‌ها نه تنها ويروس‌ها و باكتري‌ها و سلول‌هاي خودي
طغيان‌گر سرطاني را با پاهاي كاذب خود به درون خود كشيده و از بين
مي‌برند،همچنين وظيفه پاك‌سازي محيط بافت‌ها و ارگان‌ها از مواد زائد،
سلول‌هاي مرده و مواد پخش شده از فعل و انفعالات ناشي از جنگ و گريز با
عوامل غيرخودي را نيز برعهده دارند. اين سلول‌هاي دفاعي با آگاهي و هوشياري
و با ابزارهاي شناسايي خود، سلول‌هاي مختلف را تشخيص مي‌دهند و تفكيك
مي‌كنند، ولي هنگامي كه در شناسايي دقيق دچار ترديد مي‌گردند، سلول‌هاي
كمك‌كننده TH را به كمك مي‌طلبند.
اين سلول‌ها از مهم‌ترين اعضاي كادر دفاعي بوده و قادر به تحريك و آماده‌سازي تمام سيستم دفاعي مي‌باشند. بدين ترتيب در مقابله با مهاجم يا مهاجمان با خنثي‌سازي توطئه‌گرها گرچه خود به شدت نبرد را شروع كرده‌اند، ولي با همكاري ماكروفاژها به نابود كردن دشمنان سلامتي مي‌پردازند و در پايان موفقيت‌آميز اين نبرد سلول‌هاي مهاركننده TS يا T.Suppressor وارد عمل شده و سيستم ايمني تحريك شده را به سوي آرامش سوق مي‌دهند؛ اما سيستم همچنان در موقعيت آماده‌باش قرار دارد. وظيفه ديگر THها يا سلول‌هاي كمك‌كننده، فرستادن اطلاعات به دست آمده به سلول‌هاي B مي‌باشد. اين گروه از سلول‌هاي دفاعي مسؤول جنگ شيميايي هستند و در قبال اجرام بيگانه آنتي‌بادي اختصاصي توليد كرده و به سوي مهاجمان ارسال مي‌كنند كه بدين‌سان آنها را فلج نموده و تجهيزاتشان را خنثي و از تشكيلات و توانايي آنها اطلاعاتي را ضبط و راه‌هاي خنثي‌سازي و نابودي آنها را مشخص و بايگاني مي‌نمايند. گرچه سلول‌هاي كشنده TK با چنگال‌هاي آماده در انتظار مهاجماني مي‌باشند كه از خطوط مقدم جبهه نبرد با ترفندهاي مختلف عبور نموده و فراتر از محدوده نبرد راه پيدا كرده‌اند، با قدرت شناسايي قوي خود با ترشحات مهلكي كه متناسب با دشمن شناخته شده آنها را فلج و زمينگير مي‌نمايد ولي عمده وظيفه TKها يا سلول‌هاي كشنده، شناخت و مبارزه با سلول‌هاي خائن، منحرف و طغيان‌گر خودي است. چنين سلول‌هايي به موقع شناخته و قبل از تكثير و تهاجم سلول‌هاي سرطاني محاصره و نابود مي‌گردند. حال با اين تشريح ساده، با قسمتي از وظايف سيستم دفاعي بدن آشنا شديم، لازم است ضمن اعلام اين موضوع كه پيچيدگي و وظايف متعدد و مختلف سيستم دفاعي بدنمان چنان گسترده و شگفت‌انگيز مي‌باشد كه جهت تشريح قسمتي بيشتر از موارد گفته شده احتياج به ساعت‌ها قلم فرسايي دارد؛ لذا فعلا به همين مقدار بسنده نموده و خاطرنشان مي‌سازيم گرچه ساختار، قدرت و وسعت سيستم دفاعي به خصوصيات ذاتي و ارثي افراد بستگي دارد، ولي عملكرد كامل آن تحت تاثير شرايط محيطي و تغييرات فصلي، شيوه زندگي و عادات غذايي است كه به شدت تقويت و يا تضعيف مي‌شود و سرنوشت فرد را در قبال ابتلا يا عدم ابتلا به بيماري‌ها معين مي‌سازد. ارتباط تنگاتنگي بين توانايي سيستم ايمني، افزايش تعداد گلبول‌هاي سفيد و تقويت توان دفاعي آنها با نوع و ميزان غذاي مصرفي روزانه وجود دارد؛ مثلا غذاهاي پرچرب اشباع شده و سرشار از انرژي با چگالي بسيار ناچيز موادمغذي (ويتامين‌ها و مواد معدني و اسيدآمينه‌هاي ضروري) و سرشار از راديكال‌هاي آزاد سيستم ايمني را تحليل برده و با كاهش تعداد تي سل‌ها و يا حذف آنها، قدرت مبارزاتي سيستم خادم و هميشه در صحنه نيروي دفاعي تضعيف مي‌گردد. از آنجايي كه سيستم ايمني و دفاعي بدن ما علاوه بر موارد گفته شده عملكرد ويروس‌ها، باكتري‌ها، انگل‌ها و قارچ‌هاي مختلف و سلول‌هاي سرطاني بدن را خنثي مي‌كند، تعداد كثيري از ساير بيماري‌ها نيز تحت تاثير سيستم دفاعي بدن قرار مي‌گيرند و تعديل يا خنثي مي‌شوند، مثلا عفونت‌هاي مزمن و التهابي يا حساسيت‌هاي مختلف و آلرژي‌هاي متعدد و بيماري‌هاي خودايمني و تحليل برنده نيز در ارتباط با عملكرد سيستم دفاعي بدن مي‌باشند.
چگونگي عملكرد تغذيه در قبال سيستم ايمني
از ابعاد متعدد و مختلف غذاي مصرفي و مواد مغذي موجود در گروههاي غذايي روزمره به طور مستقيم و غيرمستقيم اثرگذار است.
الف) اثرات مستقيم تغذيه بر سيستم دفاعي بدن
1- تامين‌كننده انرژي براي سلول‌هاي دفاعي، مهاجم و جنگنده 2- تقويت‌كننده قدرت مبارزه با انواع ويتامين‌ها، مواد معدني و مواد شيميايي ثانويه (سبزيجات و ميوهجات) 3- تامين‌كننده بعضي از مولكول‌هاي سازنده دودمان‌هاي مختلف گويچه‌هاي سفيد و اسيدهاي آمينه خاص؛ مثلا گلوتامين 4- كاهش‌دهنده تراكم و اثرگذاري هدفمند عوامل مخرب و مهاجم و يا كم اثر نمودن سموم وارده و يا توليدي توسط ميكروارگانيسم‌ها
ب) اثرات غيرمستقيم مواد موجود در گروههاي غذايي مصرفي
انواع فيبرهاي محلول و نامحلول قادرند مواد مضر و مهلك را در مسير حركت خود در كانال گوارشي كم اثر يا خنثي كنند و يا مقدار جذب آنها را به نحو موثري كاهش دهند، مانند كاهش مقدار جذب كلسترول بد و تري‌گليسيريد تحت تاثير سبزيجات و ميوهجات و غلات حاوي فيبرهاي محلول و نامحلول مثل سبوس جوي دو سر، سيب، هويج و نان‌هاي سبوسداري كه با خمير ترش و يا خمير مايه پروسه تخمير و ورآمدن خمير آنها صورت پذيرفته و با شعله غيرمستقيم در تنورهاي استاندارد پخته شده باشند. دريافت روزانه 23 گرم فيبر براي خانم‌ها و 30 گرم فيبر براي آقايان از طريق مواد غذايي مصرفي به موازات ده‌ها اثر مفيدي كه در عملكرد صحيح هضم، جذب و دفع مواد زايد توسط روده‌ها دارد، با مناسب‌تر كردن محيط رشد باكتري‌هاي مفيد و تقويت توان و افزايش ميزان تكثير و لانه‌گزيني آنها، فضاي روده را براي استقرار، فعاليت و تكثير باكتري‌هاي بيماري‌زا تغيير داده و امكان پرورش و گسترش و عملكرد آنها را محدود مي‌سازد. علاوه بر مواردي كه به طور اختصار گفته شد، لازم است با شناخت بيشتر عملكرد موادغذايي روزمره در مواردي كه احتمال شيوع يا بروز بيماري‌ها فراهم‌تر و تغييرات آب و هوايي براي رشد و نمو آنها مناسب‌تر گرديده است، با كاهش يا حذف مواد تضعيف‌كننده و افزايش مصرف موادغذايي تقويت‌كننده سيستم ايمني، آگاهانه برنامه‌ريزي كنيم و هوشمندانه غذاها را انتخاب و فرآوري نماييم؛ چرا كه نوع، ميزان و كيفيت غذاهاي مصرفي با اثرگذاري در سيستم ايمني، تكثير و تقويت فعاليت گلبول‌هاي سفيد و دودمان‌هاي مختلف آن، هرگونه توطئه و تجاوز عوامل بيماري‌زاي خودي و بيگانه را در نطفه خفه مي‌سازد. براي گروهي از اين نيروها نيز بايد امكانات لازم جهت حمله و كشتار باكتري‌ها، ويروس‌ها و سلول‌هاي سرطاني و خنثي‌سازي تركيبات غيرخودي نفوذي و بيماري‌زا به طور كامل فراهم شود. مواد غذايي متناسب، متعادل و متنوع در جهت تقويت نيروي دفاعي و جنگندگي، مواد مغذي مفيد و كارآمدي را به جبهه‌هاي نبرد با مهاجمين بي‌شمار گسيل مي‌كند. قبل از آنكه به تك تك گروه‌ها و مواد غذايي و تركيبات موثر آنها اشاره كنيم، عوامل تقويت‌كننده و يا تضعيف كننده را به صورت شماتيك به تصوير مي‌كشيم.
عوامل تضعيف‌كننده سيستم ايمني كه اثر منفي دارند عبارتند از:
سوء تغذيه: بيش‌خوري و بدخوري، دريافت انرژي مازاد بر نياز
غذاهاي سرشار از چربي و اسيدهاي چرب اشباع‌شده و تغيير فرم داده به صورت ترانس
عوامل تقويت‌كننده سيستم ايمني كه اثر مثبت اثبات شده‌اي دارند
ضدزنگ‌ها و آنتي‌اكسيدان‌ها ويتامين‌ها و مواد معدني كم مقدار سبزيجات و ميوهجات به صورت متنوع و مختلف كاهش اصولي اضافه وزن و چاقي‌ها غذاهاي كم چرب و حاوي اسيدهاي چرب اشباع نشده غذاهاي حاوي فيبرهاي محلول و نامحلول موادمغذي تقويت‌كننده موجود در گروههاي غذايي مصرفي
ويتامين‌ها
گرچه تامين كليه ويتامين‌هاي محلول در آب و چربي در حد نياز و متناسب با سن، جنس، فعاليت‌هاي جسمي و فكري و حالات فيزيولوژيكي همواره لازم است، ولي تعدادي از اين ريزمغذي‌ها در قبال اثرگذاري مثبت و تقويت نيروي دفاعي نقش كليدي‌تري دارند و اين در مورد مواد معدني و تركيبات شيميايي ثانويه موجود در سبزيجات و ميوهجات كه در زير نام برده شده‌اند، نيز صدق مي‌كند. از گروه ويتامين‌ها (بتاكاروتن، ويتامين‌هاي A، E، C و اسيدفوليك) ريزمغذي‌هاي كم مقدار (روي، سلنيوم، مس، منگنز) مواد شيميايي ثانويه موجود در گياهان (استروژن‌هاي گياهي، بتاكاروتن، كاروتنوئيدها، فلاوون‌ها، فلاونوئيدها و پلي‌فنول‌ها)
منابع غذايي
موادشيميايي ثانويه موجود در گياهان از قبيل: پلي‌فنول‌ها، فلاوونوئيدها، فلاوون‌ها، آنتي‌اكسيدان‌ها، كاتشين (catechine) و تانن
چاي سبز و سياه، دم‌كرده‌هاي گياهي شفابخش، كاكائو، قهوه، آب انگور قرمز، روغن زيتون، ميوهجات و سبزيجات مختلف
منابع غني آنتي‌سيانين‌ها مانند: توت‌سياه، انگورهاي سياه و كلم قرمز
منابع غذايي حاوي پيش‌سازهاي ويتامين A (بتاكاروتن): زردآلو، انبه، خربزه و طالبي، خرمالو، كدوحلوايي، هويج، گوجه‌فرنگي، كلم سبز، اسفناج، خرفه، آنديو
ويتامين C: توت‌فرنگي، كيوي، ليمو، پرتقال، گريپ‌فروت، گيلاس، خربزه درختي، كلم بروكلي، فلفل دلمه‌اي، كلم غنچه، كلم قمري، اسفناج و سيب‌زميني
ويتامين E: روغن جوانه گندم، جوانه گندم، روغن زيتون، مغزهاي روغني، روغن‌هاي مايع، تخمه آفتابگردان، بادام و فندق
ريزمغذي‌هاي كم مقدار:
روي: جوانه گندم، جوي دوسر پرك شده، مغز تخمه كدو، گوشت‌ها، نخود، دانه‌هاي روغني و آجيل‌آلات
سلنيوم: دانه‌هاي غلات پرك شده، گندم، كنجد، ماهي‌هاي دريايي، ميوه‌هاي دريايي، صدف، ميگو، نارگيل، مارچوبه، كلم قمري و جعفري
موادغذايي دوستدار و تقويت‌كننده سيستم دفاعي و ايمني بدن
ماست كم چربي و فرآورده‌هاي حاوي پروبيوتيك: مصرف ماست به طور مرتب، توليد بيشتر گامااينترفرون را تحريك نموده و بدين ترتيب فعاليت سلول‌هاي بيگانه‌خوار بدن را افزايش مي‌دهد. باكتري‌هاي اسيدوفيلوس موجود در ماست مانع بروز سرطان روده مي‌شوند. به طور كلي، ماست يك ماده تقويت‌كننده سيستم دفاعي بدن است كه به سالم‌سازي و پاك‌سازي آلودگي‌هاي ايجاد شده كمك مي‌كند.
ميوه و سبزيجات
با تركيبات متنوع اعم از ويتامين‌ها و مواد معدني و پيش‌سازهاي ويتامين‌ها و موادشيميايي گياهي ثانويه بي‌شمار، دوست بي‌همتاي سيستم ايمني و تثبيت و تقويت‌كننده سلامتي جسم و جان مي‌باشند؛ مثلا براي جلوگيري از سرماخوردگي و زكام در فصل زمستان مصرف نمودن زنجبيل، سير، ترب، فلفل دلمه‌اي (سبز، زرد و قرمز) و فلفل‌هاي قرمز تند در قالب سوپ و آش تهيه شده با جوجه بدون پوست سيستم دفاعي بدن را تقويت مي‌كند.
روغن‌هاي امگا-3 و منابع غذايي حاوي آن
مصرف انواع ماهي‌هاي چرب، روغن ماهي به صورت مايع، كپسول‌هاي حاوي امگا-3 تا 3 گرم در روز، روغن سوياي خالص، روغن‌هاي گردو، كنجد و تخم كتان، خود گردو، كنجد و تخم كتان كه حاوي مقدار قابل توجهي امگا-3 مي‌باشند، جهت تقويت نيروي دفاعي در فصول سرد در برنامه غذايي روزانه و هفتگي ضروري
است.
آب و مايعات
نوشيدن آب حتي بدون احساس تشنگي و ميل كردن چاي سبز و سياه بدون افزودن قند و شكر با دانه‌هاي مويز و خرماي زرد و حتي آب گرم با آب ليموي تازه براي غلبه سريع بر سرماخوردگي و زكام تاثير بسيار دارد.
جهت تسكين سينه درد و گلودردهاي ساده استفاده از روش‌هاي زير مفيد است:
چاي شيرين بيان در صورت نداشتن فشارخون
آب پياز و عسل (كه از شش عدد پياز خردشده در 2 ليتر آب و يك فنجان عسل پخته و سپس صاف گرديده تهيه شده) هر چند ساعت يك بار به صورت گرم ميل شود.
آب آناناس تازه كه با كمي جوزهندي، زنجبيل، رزماري و نعناع مخلوط شده باشد، درد گلو و حنجره را تسكين مي‌دهد.
مصرف موادغذايي غني از ماده معدني روي كه در سطور گذشته به قسمتي از منابع آن اشاره گرديد، عاملي براي تقويت‌كننده گلبول‌هاي سفيد و ترشح بيشتر آنتي‌بادي توسط سلول‌هاي T محسوب مي‌گردد.
مواد غذايي تضعيف‌كننده سيستم ايمني
استفاده زياد از چربي‌ها، به خصوص روغن‌هاي حاوي اسيدهاي چرب امگا-6، مثل روغن ذرت و آفتابگردان، گوشت‌هاي قرمز به ويژه سرخ شده، گوشت‌هاي فرآوري شده مثل سوسيس و كالباس و فست‌فودهاي تهيه شده از آنها و تهيه و طبخ يا سرخ نمودن مواد در روغن‌هاي سوخته و مدام در حال جوش، ماست‌ها و لبنيات خامه‌اي
اسراف در نوشيدن انواع نوشابه‌ها به جاي آب، چاي و دوغ و گرايش به خوردن مداوم شيريني و شكلات يا قهوه‌هاي بسيار غليظ، جايگزين نمودن مواد غذايي آماده و كنسرو شده و يا صرف غذا در كافه‌‌ها و رستوران‌ها به جاي غذاهاي تازه تهيه شده در منزل. گرسنگي و برحسب عادت ريزه‌خواري و ناخنك زدن به مواد خوردني و آشاميدني. اسراف در مصرف آجيل‌آلات رنگ شده و طعم داده شده و چه بسا كهنه و كپك زده، مصرف مداوم و بدون رعايت اعتدال كله، پاچه، زبان، مغز و غيره.
منبع: دنیای سلامت ش ۵۶
اين سلول‌ها از مهم‌ترين اعضاي كادر دفاعي بوده و قادر به تحريك و آماده‌سازي تمام سيستم دفاعي مي‌باشند. بدين ترتيب در مقابله با مهاجم يا مهاجمان با خنثي‌سازي توطئه‌گرها گرچه خود به شدت نبرد را شروع كرده‌اند، ولي با همكاري ماكروفاژها به نابود كردن دشمنان سلامتي مي‌پردازند و در پايان موفقيت‌آميز اين نبرد سلول‌هاي مهاركننده TS يا T.Suppressor وارد عمل شده و سيستم ايمني تحريك شده را به سوي آرامش سوق مي‌دهند؛ اما سيستم همچنان در موقعيت آماده‌باش قرار دارد. وظيفه ديگر THها يا سلول‌هاي كمك‌كننده، فرستادن اطلاعات به دست آمده به سلول‌هاي B مي‌باشد. اين گروه از سلول‌هاي دفاعي مسؤول جنگ شيميايي هستند و در قبال اجرام بيگانه آنتي‌بادي اختصاصي توليد كرده و به سوي مهاجمان ارسال مي‌كنند كه بدين‌سان آنها را فلج نموده و تجهيزاتشان را خنثي و از تشكيلات و توانايي آنها اطلاعاتي را ضبط و راه‌هاي خنثي‌سازي و نابودي آنها را مشخص و بايگاني مي‌نمايند. گرچه سلول‌هاي كشنده TK با چنگال‌هاي آماده در انتظار مهاجماني مي‌باشند كه از خطوط مقدم جبهه نبرد با ترفندهاي مختلف عبور نموده و فراتر از محدوده نبرد راه پيدا كرده‌اند، با قدرت شناسايي قوي خود با ترشحات مهلكي كه متناسب با دشمن شناخته شده آنها را فلج و زمينگير مي‌نمايد ولي عمده وظيفه TKها يا سلول‌هاي كشنده، شناخت و مبارزه با سلول‌هاي خائن، منحرف و طغيان‌گر خودي است. چنين سلول‌هايي به موقع شناخته و قبل از تكثير و تهاجم سلول‌هاي سرطاني محاصره و نابود مي‌گردند. حال با اين تشريح ساده، با قسمتي از وظايف سيستم دفاعي بدن آشنا شديم، لازم است ضمن اعلام اين موضوع كه پيچيدگي و وظايف متعدد و مختلف سيستم دفاعي بدنمان چنان گسترده و شگفت‌انگيز مي‌باشد كه جهت تشريح قسمتي بيشتر از موارد گفته شده احتياج به ساعت‌ها قلم فرسايي دارد؛ لذا فعلا به همين مقدار بسنده نموده و خاطرنشان مي‌سازيم گرچه ساختار، قدرت و وسعت سيستم دفاعي به خصوصيات ذاتي و ارثي افراد بستگي دارد، ولي عملكرد كامل آن تحت تاثير شرايط محيطي و تغييرات فصلي، شيوه زندگي و عادات غذايي است كه به شدت تقويت و يا تضعيف مي‌شود و سرنوشت فرد را در قبال ابتلا يا عدم ابتلا به بيماري‌ها معين مي‌سازد. ارتباط تنگاتنگي بين توانايي سيستم ايمني، افزايش تعداد گلبول‌هاي سفيد و تقويت توان دفاعي آنها با نوع و ميزان غذاي مصرفي روزانه وجود دارد؛ مثلا غذاهاي پرچرب اشباع شده و سرشار از انرژي با چگالي بسيار ناچيز موادمغذي (ويتامين‌ها و مواد معدني و اسيدآمينه‌هاي ضروري) و سرشار از راديكال‌هاي آزاد سيستم ايمني را تحليل برده و با كاهش تعداد تي سل‌ها و يا حذف آنها، قدرت مبارزاتي سيستم خادم و هميشه در صحنه نيروي دفاعي تضعيف مي‌گردد. از آنجايي كه سيستم ايمني و دفاعي بدن ما علاوه بر موارد گفته شده عملكرد ويروس‌ها، باكتري‌ها، انگل‌ها و قارچ‌هاي مختلف و سلول‌هاي سرطاني بدن را خنثي مي‌كند، تعداد كثيري از ساير بيماري‌ها نيز تحت تاثير سيستم دفاعي بدن قرار مي‌گيرند و تعديل يا خنثي مي‌شوند، مثلا عفونت‌هاي مزمن و التهابي يا حساسيت‌هاي مختلف و آلرژي‌هاي متعدد و بيماري‌هاي خودايمني و تحليل برنده نيز در ارتباط با عملكرد سيستم دفاعي بدن مي‌باشند.
چگونگي عملكرد تغذيه در قبال سيستم ايمني
از ابعاد متعدد و مختلف غذاي مصرفي و مواد مغذي موجود در گروههاي غذايي روزمره به طور مستقيم و غيرمستقيم اثرگذار است.
الف) اثرات مستقيم تغذيه بر سيستم دفاعي بدن
1- تامين‌كننده انرژي براي سلول‌هاي دفاعي، مهاجم و جنگنده 2- تقويت‌كننده قدرت مبارزه با انواع ويتامين‌ها، مواد معدني و مواد شيميايي ثانويه (سبزيجات و ميوهجات) 3- تامين‌كننده بعضي از مولكول‌هاي سازنده دودمان‌هاي مختلف گويچه‌هاي سفيد و اسيدهاي آمينه خاص؛ مثلا گلوتامين 4- كاهش‌دهنده تراكم و اثرگذاري هدفمند عوامل مخرب و مهاجم و يا كم اثر نمودن سموم وارده و يا توليدي توسط ميكروارگانيسم‌ها
ب) اثرات غيرمستقيم مواد موجود در گروههاي غذايي مصرفي
انواع فيبرهاي محلول و نامحلول قادرند مواد مضر و مهلك را در مسير حركت خود در كانال گوارشي كم اثر يا خنثي كنند و يا مقدار جذب آنها را به نحو موثري كاهش دهند، مانند كاهش مقدار جذب كلسترول بد و تري‌گليسيريد تحت تاثير سبزيجات و ميوهجات و غلات حاوي فيبرهاي محلول و نامحلول مثل سبوس جوي دو سر، سيب، هويج و نان‌هاي سبوسداري كه با خمير ترش و يا خمير مايه پروسه تخمير و ورآمدن خمير آنها صورت پذيرفته و با شعله غيرمستقيم در تنورهاي استاندارد پخته شده باشند. دريافت روزانه 23 گرم فيبر براي خانم‌ها و 30 گرم فيبر براي آقايان از طريق مواد غذايي مصرفي به موازات ده‌ها اثر مفيدي كه در عملكرد صحيح هضم، جذب و دفع مواد زايد توسط روده‌ها دارد، با مناسب‌تر كردن محيط رشد باكتري‌هاي مفيد و تقويت توان و افزايش ميزان تكثير و لانه‌گزيني آنها، فضاي روده را براي استقرار، فعاليت و تكثير باكتري‌هاي بيماري‌زا تغيير داده و امكان پرورش و گسترش و عملكرد آنها را محدود مي‌سازد. علاوه بر مواردي كه به طور اختصار گفته شد، لازم است با شناخت بيشتر عملكرد موادغذايي روزمره در مواردي كه احتمال شيوع يا بروز بيماري‌ها فراهم‌تر و تغييرات آب و هوايي براي رشد و نمو آنها مناسب‌تر گرديده است، با كاهش يا حذف مواد تضعيف‌كننده و افزايش مصرف موادغذايي تقويت‌كننده سيستم ايمني، آگاهانه برنامه‌ريزي كنيم و هوشمندانه غذاها را انتخاب و فرآوري نماييم؛ چرا كه نوع، ميزان و كيفيت غذاهاي مصرفي با اثرگذاري در سيستم ايمني، تكثير و تقويت فعاليت گلبول‌هاي سفيد و دودمان‌هاي مختلف آن، هرگونه توطئه و تجاوز عوامل بيماري‌زاي خودي و بيگانه را در نطفه خفه مي‌سازد. براي گروهي از اين نيروها نيز بايد امكانات لازم جهت حمله و كشتار باكتري‌ها، ويروس‌ها و سلول‌هاي سرطاني و خنثي‌سازي تركيبات غيرخودي نفوذي و بيماري‌زا به طور كامل فراهم شود. مواد غذايي متناسب، متعادل و متنوع در جهت تقويت نيروي دفاعي و جنگندگي، مواد مغذي مفيد و كارآمدي را به جبهه‌هاي نبرد با مهاجمين بي‌شمار گسيل مي‌كند. قبل از آنكه به تك تك گروه‌ها و مواد غذايي و تركيبات موثر آنها اشاره كنيم، عوامل تقويت‌كننده و يا تضعيف كننده را به صورت شماتيك به تصوير مي‌كشيم.
عوامل تضعيف‌كننده سيستم ايمني كه اثر منفي دارند عبارتند از:
سوء تغذيه: بيش‌خوري و بدخوري، دريافت انرژي مازاد بر نياز
غذاهاي سرشار از چربي و اسيدهاي چرب اشباع‌شده و تغيير فرم داده به صورت ترانس
عوامل تقويت‌كننده سيستم ايمني كه اثر مثبت اثبات شده‌اي دارند
ضدزنگ‌ها و آنتي‌اكسيدان‌ها ويتامين‌ها و مواد معدني كم مقدار سبزيجات و ميوهجات به صورت متنوع و مختلف كاهش اصولي اضافه وزن و چاقي‌ها غذاهاي كم چرب و حاوي اسيدهاي چرب اشباع نشده غذاهاي حاوي فيبرهاي محلول و نامحلول موادمغذي تقويت‌كننده موجود در گروههاي غذايي مصرفي
ويتامين‌ها
گرچه تامين كليه ويتامين‌هاي محلول در آب و چربي در حد نياز و متناسب با سن، جنس، فعاليت‌هاي جسمي و فكري و حالات فيزيولوژيكي همواره لازم است، ولي تعدادي از اين ريزمغذي‌ها در قبال اثرگذاري مثبت و تقويت نيروي دفاعي نقش كليدي‌تري دارند و اين در مورد مواد معدني و تركيبات شيميايي ثانويه موجود در سبزيجات و ميوهجات كه در زير نام برده شده‌اند، نيز صدق مي‌كند. از گروه ويتامين‌ها (بتاكاروتن، ويتامين‌هاي A، E، C و اسيدفوليك) ريزمغذي‌هاي كم مقدار (روي، سلنيوم، مس، منگنز) مواد شيميايي ثانويه موجود در گياهان (استروژن‌هاي گياهي، بتاكاروتن، كاروتنوئيدها، فلاوون‌ها، فلاونوئيدها و پلي‌فنول‌ها)
منابع غذايي
موادشيميايي ثانويه موجود در گياهان از قبيل: پلي‌فنول‌ها، فلاوونوئيدها، فلاوون‌ها، آنتي‌اكسيدان‌ها، كاتشين (catechine) و تانن
چاي سبز و سياه، دم‌كرده‌هاي گياهي شفابخش، كاكائو، قهوه، آب انگور قرمز، روغن زيتون، ميوهجات و سبزيجات مختلف
منابع غني آنتي‌سيانين‌ها مانند: توت‌سياه، انگورهاي سياه و كلم قرمز
منابع غذايي حاوي پيش‌سازهاي ويتامين A (بتاكاروتن): زردآلو، انبه، خربزه و طالبي، خرمالو، كدوحلوايي، هويج، گوجه‌فرنگي، كلم سبز، اسفناج، خرفه، آنديو
ويتامين C: توت‌فرنگي، كيوي، ليمو، پرتقال، گريپ‌فروت، گيلاس، خربزه درختي، كلم بروكلي، فلفل دلمه‌اي، كلم غنچه، كلم قمري، اسفناج و سيب‌زميني
ويتامين E: روغن جوانه گندم، جوانه گندم، روغن زيتون، مغزهاي روغني، روغن‌هاي مايع، تخمه آفتابگردان، بادام و فندق
ريزمغذي‌هاي كم مقدار:
روي: جوانه گندم، جوي دوسر پرك شده، مغز تخمه كدو، گوشت‌ها، نخود، دانه‌هاي روغني و آجيل‌آلات
سلنيوم: دانه‌هاي غلات پرك شده، گندم، كنجد، ماهي‌هاي دريايي، ميوه‌هاي دريايي، صدف، ميگو، نارگيل، مارچوبه، كلم قمري و جعفري
موادغذايي دوستدار و تقويت‌كننده سيستم دفاعي و ايمني بدن
ماست كم چربي و فرآورده‌هاي حاوي پروبيوتيك: مصرف ماست به طور مرتب، توليد بيشتر گامااينترفرون را تحريك نموده و بدين ترتيب فعاليت سلول‌هاي بيگانه‌خوار بدن را افزايش مي‌دهد. باكتري‌هاي اسيدوفيلوس موجود در ماست مانع بروز سرطان روده مي‌شوند. به طور كلي، ماست يك ماده تقويت‌كننده سيستم دفاعي بدن است كه به سالم‌سازي و پاك‌سازي آلودگي‌هاي ايجاد شده كمك مي‌كند.
ميوه و سبزيجات
با تركيبات متنوع اعم از ويتامين‌ها و مواد معدني و پيش‌سازهاي ويتامين‌ها و موادشيميايي گياهي ثانويه بي‌شمار، دوست بي‌همتاي سيستم ايمني و تثبيت و تقويت‌كننده سلامتي جسم و جان مي‌باشند؛ مثلا براي جلوگيري از سرماخوردگي و زكام در فصل زمستان مصرف نمودن زنجبيل، سير، ترب، فلفل دلمه‌اي (سبز، زرد و قرمز) و فلفل‌هاي قرمز تند در قالب سوپ و آش تهيه شده با جوجه بدون پوست سيستم دفاعي بدن را تقويت مي‌كند.
روغن‌هاي امگا-3 و منابع غذايي حاوي آن
مصرف انواع ماهي‌هاي چرب، روغن ماهي به صورت مايع، كپسول‌هاي حاوي امگا-3 تا 3 گرم در روز، روغن سوياي خالص، روغن‌هاي گردو، كنجد و تخم كتان، خود گردو، كنجد و تخم كتان كه حاوي مقدار قابل توجهي امگا-3 مي‌باشند، جهت تقويت نيروي دفاعي در فصول سرد در برنامه غذايي روزانه و هفتگي ضروري
است.
آب و مايعات
نوشيدن آب حتي بدون احساس تشنگي و ميل كردن چاي سبز و سياه بدون افزودن قند و شكر با دانه‌هاي مويز و خرماي زرد و حتي آب گرم با آب ليموي تازه براي غلبه سريع بر سرماخوردگي و زكام تاثير بسيار دارد.
جهت تسكين سينه درد و گلودردهاي ساده استفاده از روش‌هاي زير مفيد است:
چاي شيرين بيان در صورت نداشتن فشارخون
آب پياز و عسل (كه از شش عدد پياز خردشده در 2 ليتر آب و يك فنجان عسل پخته و سپس صاف گرديده تهيه شده) هر چند ساعت يك بار به صورت گرم ميل شود.
آب آناناس تازه كه با كمي جوزهندي، زنجبيل، رزماري و نعناع مخلوط شده باشد، درد گلو و حنجره را تسكين مي‌دهد.
مصرف موادغذايي غني از ماده معدني روي كه در سطور گذشته به قسمتي از منابع آن اشاره گرديد، عاملي براي تقويت‌كننده گلبول‌هاي سفيد و ترشح بيشتر آنتي‌بادي توسط سلول‌هاي T محسوب مي‌گردد.
مواد غذايي تضعيف‌كننده سيستم ايمني
استفاده زياد از چربي‌ها، به خصوص روغن‌هاي حاوي اسيدهاي چرب امگا-6، مثل روغن ذرت و آفتابگردان، گوشت‌هاي قرمز به ويژه سرخ شده، گوشت‌هاي فرآوري شده مثل سوسيس و كالباس و فست‌فودهاي تهيه شده از آنها و تهيه و طبخ يا سرخ نمودن مواد در روغن‌هاي سوخته و مدام در حال جوش، ماست‌ها و لبنيات خامه‌اي
اسراف در نوشيدن انواع نوشابه‌ها به جاي آب، چاي و دوغ و گرايش به خوردن مداوم شيريني و شكلات يا قهوه‌هاي بسيار غليظ، جايگزين نمودن مواد غذايي آماده و كنسرو شده و يا صرف غذا در كافه‌‌ها و رستوران‌ها به جاي غذاهاي تازه تهيه شده در منزل. گرسنگي و برحسب عادت ريزه‌خواري و ناخنك زدن به مواد خوردني و آشاميدني. اسراف در مصرف آجيل‌آلات رنگ شده و طعم داده شده و چه بسا كهنه و كپك زده، مصرف مداوم و بدون رعايت اعتدال كله، پاچه، زبان، مغز و غيره.
منبع: دنیای سلامت ش ۵۶
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر