گیاه خواری و مادران باردار و شیرده

نوشته  : برليانت بزرگمهر محقق و مشاور تغذيه و رژيم درماني 

چنانچه به مفهوم واژه گیاه خواری توجه كنیم درمی یابیم كه منظور از گیاه خواری استفاده از مواد خوراكی گیاهی در برنامه غذائی روزانه فرد است. محصولا ت گیاهی كه شامل انواع سبزی ها، میوه ها، غلا ت، حبوبات و مغزها هستند از مواد غذائی مفیدی محسوب می شوند كه می توانند قسمت عمده ای از نیازهای تغذیه ای انسان را برآ‌‌ورده كنند و چنانچه به مقادیر لا زم و كافی در برنامه غذائی روزانه شخصی وجود داشته باشند به حفظ سلا مت فرد كمک زیادی خواهند كرد.مواد غذائی گیاهی سرشار از ویتامین ها و املاح می‌باشند اما چنانچه گیاه خواری را به معنای استفاده مطلق از مواد گیاهی تصور كنیم، موضوع ابعاد دیگری خواهد یافت.
بعضی از افراد از رژیم گیاه خواری مطلق استفاده می كنند، به این ترتیب كه غذای روزانه آ‌‌نها را صرفا مواد گیاهی تشكیل می دهد و از هیچ نوع ماده حیوانی استفاده نمی كنند. در این مقوله به بحث درباره رژیم گیاه خواری در مادران باردار و شیرده و تاثیر آ‌‌ن بر جنین، كودک شیرخوار و مادر پرداخته خواهد شد.همان‌گونه كه اشاره شد استفاده از مواد گیاهی در برنامه غذایی روزانه، بخصوص برای مادران باردار و شیرده بسیار مفید است و در حفظ سلا مت جنین، كودک شیرخوار و مادر تاثیر به‌سزایی دارد. ولی منحصر شدن الگوی غذایی به محصولا ت گیاهی و عدم استفاده از مواد حیوانی می تواند در جذب، متابولیسم و كاربرد برخی از مواد مغذی در بدن اختلا ل ایجاد كرده و در نتیجه منجر به كمبود این مواد در انسان بشود، در این ارتباط می توان پروتئین، برخی از انواع چربی، املا حی مانند كلسیم، آ‌‌هن، روی و نیز ویتامین ۱۲ا را نام برد.


پروتئین
پروتئین برای تشكیل بافت ها و رشد و تكامل جنین، كودک و شیرخوار بسیار ضروری است، همچنین شیر وظایف مهم دیگری مانند ترمیم، تولید هورمون ها، آ‌‌نزیم ها و آ‌‌نتی بادی ها در بدن انسان به عهده دارد، بنابراین برای ادامه زندگی و حفظ سلا مت جنین، شیرخوار و مادر باردار و شیرده بسیار ضروری است. در دوران جنینی، پروتئین از طریق خون مادر به بدن جنین وارد شده و وظیفه خود را در تشكیل سلول ها و تكامل جنین انجام می دهد.در دوران شیرخواری، پروتئین از طریق شیر مادر به كودک می رسد.
در مادرانی كه از رژیم گیاه خواری استفاده می كنند و هیچ نوع ماده حیوانی در غذایشان موجود نیست كاربرد پروتئین در بدن پایین آ‌‌مده و پروتئین مصرفی نمی تواند به مقدار كافی و لا زم مورد استفاده قرار گیرد، زیرا پروتئین موجود در گیاهان در برخی از اسیدهای آ‌‌مینه اساسی كمبود دارند و چون بدن انسان نمی تواند اسیدهای آ‌‌مینه اساسی را بسازد و باید از طریق غذا به ایشان برسد; بنابراین رژیم گیاه خواری می تواند موجب كمبود پروتئین در مادر، جنین و كودک بشود و به رشد و تكامل و سلا مت جنین و شیرخوار لطمه وارد سازد و نیز سلا مت مادر باردار و شیرده را به مخاطره اندازد.
البته چنانچه مخلوطی از دو نوع پروتئین گیاهی مثلا  حبوبات و غلا ت یا حبوبات و مغزها و یا غلا ت و مغزها مصرف شود كیفیت پروتئینی غذا افزایش پیدا كرده و می تواند در بدن كاربرد مناسب تری داشته باشد.

چربی ها
چربی ها از منابع غنی انرژی محسوب می شوند و می توانند انرژی مورد نیاز برای انجام فعالیت های روزانه فرد و نیز اعمال حیاتی داخلی بدن را تامین كنند. بخصوص در دوران جنینی برای تامین رشد و تكامل جنین و نیز رشد و سلا مت نوزاد بایستی مقدار كافی انرژی به بدن مادر برسد. چربی ها از اسیدهای چرب تشكی_________ل شده اند. اسیدهای چرب اشباع نشده امگا–۳ در سلا مت و تكامل سیستم عصبی جنین و نیز سلا مت و قدرت بینایی شیرخوار تاثیر زیادی دارد. منبع مهم و اصلی اسیدهای چرب امگا–۳، ماهی و محصولا ت دریایی است. البته سبزی ها نیز حاوی مقداری از این نوع اسیدچرب هستند ولی مقدار آ‌‌ن زیاد نیست. بنابراین در رژیم غذایی مادران باردار و شیردهی كه از مواد حیوانی (ماهی و محصولا ت دریایی) استفاده نمی كنند مقدار كافی اسیدهای چرب امگا–۳ وجود ندارد. تاثیر دریافت ناكافی اسیدهای چرب امگا–۳ نه تنها در دوران جنینی و شیرخواری بلكه در سنین بالا تر نیز می تواند به صورت اختلا لا ت مختلف در شخص بروز نماید.

كلسیم
كلسیم در رشد و تكامل استخوان های جنین و كودک شیرخوار تاثیر مهمی دارد، و برای استحكام استخوان های مادر نیز بسیار ضروری است. مصرف این ماده معدنی از دوران جنینی تا پایان عمر برای همه افراد اهمیت زیادی دارد. افراد گیاه خوار كلسیم مورد نیاز خود را از سبزیجات دارای برگ سبز تیره، سویا و سایر حبوبات و مقدار كمی نیز از غلا ت دریافت می كنند. بهترین منبع كلسیم، شیر و لبنیات است كه حاوی مقدار قابل توجهی كلسیم با كیفیت جذب بسیار خوب می باشند.
همچنین ماهی ساردین و سایر ماهی هایی كه با استخوان مصرف می شوند از منابع غنی كلسیم هستند، ولی گیاه خواران چون از منابع حیوانی استفاده نمی كنند لذا اجبارا كلسیم مورد نیاز خود را از منابع گیاهی دریافت می دارند.
كلسیم موجود در گیاهان قابلیت جذب خوبی ندارد و اگزالا ت موجود در گیاهانی مانند اسفناج، ریواس، چغندر و برخی گیاهان دیگر، جذب كلسیم را محدود می كند. همچنین فیبر موجود در منابع گیاهی باعث كاهش جذب كلسیم می شود، بنابراین رژیم گیاه خواریبه‌خصوص در خانم های باردار و شیرده چنانچه به خوبی تنظیم نشود و منابع گیاهی كلسیم به مقدار كافی مورد استفاده قرار نگیرد، می تواند جنین، كودک شیرخوار و مادر را در معرض كمبود كلسیم قرار دهد و به رشد و تكامل استخوان های جنین و كودک لطمه وارد سازد و موجب بروز راشیتیسم در كودک شود. همچنین ممكن است مادر را در معرض استئومالا سی (نرمی استخوان) در سنین جوانی و استئوپروز (پوكی استخوان) در سنین بالا تر قرار دهد.

آ‌‌هن
این ماده معدنی در خون سازی نقش دارد و در واكنش های حیاتی داخلی بدن شركت دارد و در فعالیت بسیاری از آ‌‌نزیم ها موثر است. آ‌‌هن در انتقال اكسیژن به سلول ها دخالت داشته و به این ترتیب در تنفس سلولی موثر است. نقش مهم آ‌‌هن در حفظ قدرت ایمنی بدن به خوبی شناخته شده، همچنین امروزه ثابت شده كه آ‌‌هن در قدرت یادگیری موثر است و به خصوص در كودكان مبتلا  به كم خونی فقر آ‌‌هن، قدرت یادگیری به طور محسوسی كاهش پیدا می كند. بهترین منابع غذائی آ‌‌هن منابع حیوانی مانند جگر، دل و قلوه، ماهی و محصولا ت دریایی، گوشت كم چرب و مرغ است و آ‌‌هن موجود در این منابع كیفیت جذب بسیار خوبی در دستگاه گوارش دارد و در بدن به خوبی به مصرف می رسد.
در دوران بارداری به علت افزایش تشكیل خون و تامین نیازهای جنین، نیاز به آ‌‌هن افزایش می یابد و لا زم است مادر از منابع غنی آ‌‌هن استفاده كند. آ‌‌هن در برخی منابع گیاهی مانند حبوبات، سبزیجات و میوه های خشک وجود دارد و با آ‌‌نكه مقدار آ‌‌هن موجود در این منابع در سطح بالا  و مناسب است ولی كیفیت جذب آ‌‌ن مناسب نیست و آ‌‌هن منابع گیاهی به مقدار كمی در دستگاه گوارش جذب می شوند. جذب آ‌‌هن حیوانی كه به آ‌‌ن آ‌‌هن "هم"(حذحب) می گویند نسبت به آ‌‌هن گیاهی خیلی بالا تر است و در یک غذا شامل مخلوطی از منابع حیوانی و گیاهی جذب آ‌‌هن حدود ۴۰-۲۵ درصد است در حالی كه جذب آ‌‌هن گیاهی (آ‌‌هن غیرهم) فقط حدود ۵ درصد است.
عوامل موجود در غذاهای گیاهی مانند اگزالا ت موجود در سبزیجات و فیتات موجود در غلا ت، جذب آ‌‌هن گیاهی (آ‌‌هن غیرهم) را كاهش می دهد. بنابراین احتمال اینكه در مادران باردار و شیرده گیاه خوار، كم خونی فقر آ‌‌هن برای جنین، كودک شیرخوار و مادر رخ دهد زیاد است.
وجود اسید اسكوربیک (ویتامین ٴ) در غذا موجب افزایش جذب آ‌‌هن می شود. توصیه می شود مادران باردار و شیرده گیاه خوار حتما از منابع گیاهی آ‌‌هن به مقدار كافی و همراه منابع آ‌‌هن، از منابع اسیداسكوربیک نیز استفاده كنند. مصرف غلا ت و سایر محصولا ت گیاهی غنی شده با آ‌‌هن نیز می تواند به تامین نیازهای این مادران كمک كند.

روی
یكی دیگر از مواد مغذی كه در سلا مت جنین، كودک شیرخوار و مادر در دوران بارداری و شیردهی بسیار ضروری است روی است. روی در ساختمان بسیاری از آ‌‌نزیم ها موجود است و از این طریق در واكنش  های حیاتی داخلی بدن شركت فعال دارد.
روی در تجزیه و سنتز كربوهیدرات ها، لیپیدها و پروتئین ها موثر است و در تركیب بسیاری از پروتئین ها نقش ساختمانی دارد. روی یكی از مواد موثر در حفظ قدرت ایمنی بدن است. در سلا مت پوست، مو و ناخن ها موثر است. روی از عوامل بسیار موثر در رشد محسوب می شود و كمبود آ‌‌ن در كودكان و نوجوانان می تواند موجب كوتاهی قد بشود. این ماده مغذی همچنین در بلوغ جنسی در نوجوانان تاثیر دارد. در دوران بارداری و شیردهی به علت رشد جنین و كودک شیرخوار، نیاز به روی افزایش می یابد.بهترین منابع غذایی روی عبارتند از: گوشت، ماهی، مرغ و جگر.
البته بعضی از محصولا ت گیاهی مانند سویا و سایر حبوبات، مغزها، غلات كامل نیز از منابع غنی روی محسوب می شوند، ولی جذب روی موجود در منابع گیاهی به خوبی منابع حیوانی نیست و عوامل مختلف ممكن است جذب آ‌‌نها را دچار اختلا ل كند. از آ‌‌نجایی كه در دوران بارداری و شیردهی نیاز به روی افزایش پیدا می كند لذا لا زم است خانم های گیاه خوار در این دوران از منابع گیاهی غنی از روی به مقدار كافی استفاده كنند تا عوارض ناشی از كمبود روی گریبان گیر جنین، كودک و مادر نشود. استفاده از محصولا ت گیاهی غنی شده با روی نیز می تواند مقدار لا زم روی را برای آ‌‌نان تامین كند.

ویتامین ۱۲ا
این ویتامین برای متابولیسم در تمام سلول ها بخصوص سیستم عصبی، دستگاه گوارش و مغز استخوان ضروری است و كمبود آ‌‌ن باعث ایجاد اختلا ل در تقسیم سلولی به خصوص در دستگاه های ذكر شده می شود.مواد غذایی غنی از ویتامین ۱۲ا شامل منابع حیوانی از قبیل جگر، كلیه، گوشت، شیر، پنیر، ماهی و تخم مرغ است و محصولا ت گیاهی فاقد این ویتامین هستند.
 از آ‌‌نجایی كه این ویتامین برای حفظ سلا مت انسان ضروری است و كمبود آ‌‌ن ایجاد عوارض جدی و وخیم می نماید لذا لا زم است خانم های باردار و شیرده گیاه خوار به این مسئله توجه می‌شود.كمبود ویتامین ۱۲ا ایجاد عارضه ای به نام كم خونی وخیم یا كشنده می كند كه با عوارض عصبی همراه است و چنانچه درمان نشود می تواند خطرناک و كشنده باشد. البته عوارض ناشی از كمبود این ویتامین خیلی تدریجی است و در درازمدت تظاهر كرده و ۶-۵ سال طول می كشد تا بروز نماید. به همین علت ممكن است شخص مبتلا  تا سالها متوجه این كمبود نشود. مادران باردار گیاه خوار بخصوص چنانچه به مدت طولا نی از رژیم گیاه خواری پیروی كرده باشند نمی توانند نیاز جنین را به این ویتامین تامینكنند، همچنین شیرمادران گیاه خوار حاوی مقدار كافی ویتامین ۱۲ا برای تامین نیاز كودک نیست، لذا نوزاد نمی تواند مقدار لا زم از این ویتامین را از شیرمادر دریافتكند.
در خانواده هایی كه والدین و به خصوص مادر از رژیم گیاه خواری پیروی می كند معمولا  این عادت به سایر اعضای خانواده نیز منتقل شده و كودكان آ‌‌نان هم از برنامه گیاه خواری استفاده می كنند، لذا ممكن است اعضای خانواده و به‌خصوص كودكان در معرض كمبودهای ناشی از دریافت ناكافی مواد مغذی قرار گیرند.لا زم است خانم های باردار و شیرده گیاه خوار به اختلا لا تی كه ممكن است به علت عدم مصرف برخی مواد حیوانی ضروری، در جنین، كودک شیرخوار و مادر بروز نماید توجه كنند و بعضی از مواد حیوانی مفید مانند شیر و لبنیات، تخم مرغ و ماهی را در برنامه غذایی خود بگنجانند تا سلا مت خود و فرزندشان را هر چه بیشتر تامین كنند.


منبع: دنیای تغذیه  ش 71