نوشته : دکتر حمید محقق پزشك داخلي
کم خونی یا همان آنمي (anemia) وضعیتی است که در آن، تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز یا مقدار هموگلوبین موجود درخون کم می‌شود. این حالت باعث می‌شود که ظرفيت حمل اکسيژن کاهش پیدا کند و تبادل اکسیژن و دی‌اکسید کربن بین خون و سلول‌ها دچار اختلال شود. به عبارتی اکسیژن کافی به بافت‌های بدن نمی‌رسد وباعث بروز علایم و مشکلاتی می‌شود. یک چهارم جمعیت دنیا از بیماری کم‌خونی رنج می‌برند. کم خونی به دلایل بسیاری ایجاد مي‌شود که به طور کلی شامل کمبودهای تغذیه‌ای، خونریزی، ناهنجاری‌های ژنتیکی، بیماری‌های مزمن یا مسمومیت های دارویی است. کم‌خونی‌های تغذیه‌ای، کم خونی‌هایی هستند که در اثر دریافت کم مواد مغذی ایجاد می‌شوند .از مهم‌ترین مواد غذایی جهت خون‌سازی، که کمبود آن در خون بدن موجب بروز کم خونی می‌شود می‌توان به آهن، ویتامینB12 و اسید فولیک اشاره کرد که از بین آنها کم خونی ناشی از فقر آهن یکی از شایع‌ترین نوع کم خونی تغذیه‌ای است.
فقر آهن
فقرآهن یکی از شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای در کشورهای در حال توسعه و مهم‌ترین نوع کم‌خونی تغذیه‌ای در کودکان و زنان، در سنین باروری، است که با ایجاد گلبول‌های قرمز کوچک و کاهش میزان هموگلوبین مشخص می‌شود. کم خوني فقر آهن از بيماري‌هاي شايعي است که به خصوص در کشور ما به وفور مشاهده مي شود و گروه‌هاي مختلف سني را درگير مي‌کند. علل متفاوتي براي آن وجود دارد که مهم‌ترين آنها اشتباهات تغذيه‌اي است. زماني که آهن کمي به بدن برسد يا دفع آهن از بدن زياد باشد، اين بيماري به وجود مي‌آيد. این بیماری سبب اتلاف منابع و مراقبت‌های بهداشتی، کاهش بهره‌وری در اثر افزایش میزان مرگ و میر، ابتلا به بیماری در مادران و کودکان و بالاخره کاهش ظرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی از جامعه می‌شود.
میزان نیاز به آهن
آهن جهت ساخت هموگلوبین لازم است. آهن اکثراً درون هموگلوبین ذخیره می‌شود و حدود ۳۰ درصد از آهن نیز در فریتین و هموسیدرین در مغز استخوان، طحال و کبد ذخیره می‌گردد. آهن از رژیم غذایی جذب می‌گردد، هر چند فقط یک میلی‌گرم آهن از هر 1۰-2۰ میلی گرم آهن غذا جذب می‌شود. فردی که قادر به مصرف یک رژیم غنی از آهن نباشد، ممکن است به درجاتی از كم‌خوني فقر آهن مبتلا شود. میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است. زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت‌ها به آهن بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند. در شیرخواران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای 4- 6 ماه اول زندگی کافی است، ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می‌شوند ذخایرآهن کم بوده و باید بعد از 3 ماهگی آهن اضافی به صورت قطره خوراکی خورانده شود. همچنین بستن پیش از موقع بند ناف در هنگام زایمان، نیز به دلیل اینکه نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می‌کند، خطر فقر آهن را افزایش می‌دهد.
علایم و نشانه‌های کم خونی ناشی از فقر آهن
تمام کم‌خونی‌ها یک سری علایم بالینی شامل ضعف، رنگ پريدگي پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشم‌ها، خستگي زودرس، بي حالي، سرگيجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، تحریک‌پذیری، حالت تهوع و در موارد شديدتر تپش قلب و تنگي نفس دارند. یکی از شایع‌ترین شکایات این بیماران این است که با فعالیت کوچکی دچار خستگی می‌شوند و دیگر توان گذشته را ندارند. هر نوع کم خونی خاص ممکن است علایم مخصوص به خود داشته باشد، به عنوان مثال در موارد شدید کم خونی ناشی از فقر آهن، پرزهاي زبان اين بيماران به مرور از بين مي‌رود و رنگ زبان قرمز شده و گاهي حتي با سوزش همراه مي‌شود. بعضي مواقع، گوشه لب‌ها ترک مي‌خورد. ناخن‌هاي اين بيماران از انحناي طبيعي خارج مي‌شود و در روي ناخن آنها، شيارهاي طولي پيدا مي‌شود که گاهي صاف هستند و در موارد شديدتر، فرورفتگي روي ناخن ايجاد مي‌شود که به نام "ناخن هاي قاشقي" معروف هستند. در کم خونی ناشی از فقر آهن، ممکن است تمایل به خوردن موادی نظیر خاک یا یخ به وجود آید که به آن سندرم پیکا می‌گویند. در این حالت، بیماران ذکر می‌کنند که به طور اجتناب ناپذیری علاقه به خوردن مهر نماز، نشاسته، برنج خام، برفک یخچال و موادی از این قبیل دارند.
دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای فقر آهن وجود دارد که در زیر به آنها اشاره شده است:
دریافت ناکافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفاده‌ای که در آن آهن کمی وجود دارد، مانند بعضی از رژیم‌های گیاه خواری، كه منجر به فقر آهن می‌شود. به علاوه، بعضی از افراد از خوردن غذاهای گوشتی بدشان می‌آید یا رژیم‌های بسیار سخت می‌گیرند که باعث می‌شود آهن کمتری به بدنشان برسد. همچنين در افراد مسني که تنها زندگي مي‌کنند و يا در آسايشگاه‌هاي خيريه و سالمندان هستند، به علت بد غذايي يا اختلالات تغذيه اي، ممکن است کم خوني مشاهده شود، به خصوص آنهايي که از سلامت دهان و دندان خوبي برخوردار نيستند و به علت عدم توانايي در جويدن و خوردن غذا، معمولا به اندازه کافي آهن دريافت نمي‌کنند.
جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی یا تداخلات دارویی (داروهایی مثل کلستیرامین، سایمتیدین، پانکراتین، رانیتیدین و تتراسایکلین) نیز به کمبود آهن منجر می‌شود.
افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی.
خونریزی زیاد در دوران عادت ماهانه، در اثر جراحات ناشی از هموروئید ، بیماری‌های بدخیم یا انگل‌ها. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که در بعضی موارد مثل سرطان‌های دستگاه گوارش، خونریزی به قدری با شدت کم و آهسته است که فرد متوجه آن نمی‌شود و وقتی به پزشک مراجعه می‌کند که دچار کم‌خونی شدید شده باشد.
کمبود آهن در مردان بزرگسال معمولاً در اثر از دست دادن خون است .در این موارد باید حتما با پزشک معالج مشورت شود تا علت آن مشخص گردد.
خوشبختانه ژنتيک در کمبود آهن و کم خوني فقر آهن دخالت مستقيمي ندارد، مگر اين که بيماري‌هاي ژنتيکي باعث فقر آهن در بدن شوند. معمولا اين بيماري‌ها به ندرت باعث کم‌خوني فقرآهن مي‌شوند و از علل شايع فقر آهن محسوب نمي‌شوند.
تشخیص
با مشاهده یک سری یافته‌های عمومی در شرح حال پزشکی و معاینه بالینی نظیر خستگی زودرس، رنگ پریدگی غیرطبیعی پوست و افزایش ضربان قلب می‌توان به وجود کم‌خونی شک کرد. برای تشخیص دقیق کم خونی و شدت آن و نیز مشخص کردن نوع کم‌خونی و علت پدیدآورنده آن نیاز به انجام آزمایش است که توسط پزشک معالج درخواست می‌شود. در بیشتر موارد نیاز به آزمایشات تکمیلی نیست و درمان بیماران بر اساس یافته‌های به دست آمده شروع می‌شود. به ندرت ممکن است پزشک در آزمایشات اولیه به مواردی برخورد کند که نیاز به انجام آزمایش‌های تکمیلی خون و نمونه‌گیری از مغز استخوان باشد که در آن مغز استخوان از طریق آسپیراسیون (مکیدن) یا یک سوزن نمونه‌برداری با بی‌حسی موضعی خارج می‌گردد.
درمان کم خونی ناشی از فقر آهن
درمان اختصاصی فقر آهن با توجه به سن، وضعیت کلی بیمار و سلامت عمومی، شدت کم خونی و تحمل داروها توسط پزشک تعیین می‌شود. ممکن است در موارد بسیار شدید که بیمار دچار علایم ناتوان کننده و شدید کم‌خونی شده باشد، حتی تزریق خون انجام شود.برای درمان کم خونی چند روش وجود دارد که به طور معمول بهترین و کم‌خطرترین آنها استفاده می‌شود. بهترین و کم‌خطرترین راه، استفاده از مکمل‌های خوراکی است. درمان با نمک‌های ساده آهن، مانند سولفات فرو خوراکی، کاملاً موثر بوده و به شکل قرص، کپسول یا مایع است که مصرف آنها باید تا چند ماه ادامه یابد. چنانچه این قرص ها با معده خالی مصرف شوند، جذب آنها بهتر و بیشتر صورت می‌گیرد، ولی در این حالت سبب تحریک معده و بروز مشکلات گوارشی خواهند شد. عوارض گوارشی، ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را می‌توان به حداقل رساند، به شرطی که آهن را به میزان کم مصرف کرده و به تدریج به میزان آن افزود تا به حد مورد نیاز بدن برسد. بهتر است قرص آهن، آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن کاهش یابد. جهت افزایش میزان جذب آهن، باید با معده خالی یا همراه با آب پرتقال مصرف شود.در مواردی که بیمار نتواند از مکمل‌های خوراکی استفاده کند، از فرم تزریقی آن استفاده می‌شود که حتما باید در مراکز درمانی تزریق صورت گیرد.ویتامین Cجذب آهن را افزایش می‌دهد. به همین دلیل معمولاً مصرف ویتامینC به همراه آهن پیشنهاد می‌گردد. البته علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه کرد. جذب آهن غذا ، اغلب تحت تأثیر شکل آهن موجود در آن می باشد. آهن موجود در پروتئین‌های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی و پرندگان (آهن هِم) بیشتر جذب می‌شود، در حالی که جذب آهن پروتئین‌های گیاهی مانند سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیر هِم) کمتر می‌باشد. باید توجه داشت که ویتامین C جذب آهن سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیر هِم) را بیشتر می‌کند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا نیز می‌تواند جذب آهن را تا 50 درصد کاهش دهد.قهوه، تخم‌مرغ، شير و لبنيات، نان گندم، حبوبات (حاوي اسيد فيتيك) و فيبرهاي غذايي جذب آهن را به علت تشكيل كمپلكس‌هاي نامحلول كاهش مي‌دهند. بنابراين فرآورده‌هاي حاوي آهن، طي يك ساعت قبل يا دو ساعت بعد از مصرف هر يك از اين مواد نبايد مصرف شود.
نکات مهم
از غذاهایی که غنی از آهن می‌باشند، استفاده کنید. منابع غذایی حاوی ویتامین C در هر وعده غذایی، جهت جذب بهتر آهن، مثل پرتقال، گریپ فروت، گوجه فرنگی، کلم، توت فرنگی، فلفل سبز و لیمو ترش مصرف کنید. گوشت قرمز، ماهی یا مرغ، خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک و کشمش، غلات و حبوبات جوانه زده در برنامه غذایی گنجانده شود. عادات غذایی غلط، مثل مصرف مواد غیرخوراکی مانند خاک و یخ اصلاح شود. از نان‌هایی که از خمیر ورآمده تهیه شده‌اند، استفاده کنید. از مصرف چای و قهوه از یك ساعت قبل تا 2 ساعت پس از صرف غذا خودداری شود سبزی‌ها شست و شو و ضد عفونی شود. دست‌ها با آب و صابون، قبل از تهیه مصرف غذا و پس از هر باراجابت مزاج کاملا شسته شود. در زنان باردار، از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان مصرف روزانه یک قرص آهن توصیه می‌شود. در مادران باردار، جنین آهن خود را از بدن مادر کسب می‌کند، حتی اگر مادر دچار کم‌خونی باشد. لذا مادر باردار باید به میزان کافی آهن دریافت کند، تا دچار کم‌خونی شدید نشود. مرگ و میر مادران مبتلا به كم خونی فقر آهن شدید به هنگام زایمان افزایش می‌یابد. در مناطقی كه كمبود آهن و كم خونی شایع است، مرگ و میر جنین و شیوع تولد نوزاد نارس افزایش می‌یابد. هم‌زمان با شروع تغذیه تکمیلی تا پایان 2 سالگی در کودکان، قطره آهن داده شود. آهن علاوه بر هموگلوبین، در ساخت مولکول‌ها و آنزیم‌های مهم دیگری در بدن نیز نقش دارند. بنابراین، کمبود آهن بدن نه تنها باعث کم‌خونی شده، بلکه موجب اختلال در متابولیسم و سوخت وساز بدن نیز می‌شود. بى‌توجهی به بیماری کم‌خونی، به خصوص در مورد کودکان، با عواقب جبران ناپذیری همراه است. کودکان به علت رشد سریع نیاز بیشتری به خون‌سازی دارند و باید به میزان کافی آهن دریافت کنند. فقر آهن و کم‌خونی در کودکان باعث کاهش بهره هوشی و کاهش قدرت یادگیری می‌شود و به رشد مغزی کودکان صدمه می‌زند. این نوع آسیب‌ها را به هیچ وجه نمی‌توان با درمان‌های بعدی جبران کرد. داشتن رژیم غذایی مناسب بهترین راه پیشگیری است. ضریب هوشی كودكان مبتلا به كمبود آهن و كم خونی تا 10 امتیاز كاهش می‌یابد. توانایی یادگیری در این كودكان كمتر است و در دوران تحصیل با افت تحصیلی مواجه می‌شوند. در داین بیماری، میزان تمركز برای مطالعه (به ویژه در دانش آموزان) كاهش می‌یابد. در كم خونی فقر آهن احتمال ابتلا به بیماری‌های مختلف به علت تضعیف سیستم ایمنی افزایش می‌یابد. طول مدت بیماری و شدت آن نیز در این افراد بیشتر است. کم خونی افراد مسن خطرناک است و باید توجه ویژه‌ای با آن شود. افراد مسن مبتلا به کم خونی با افزایش خطر بستری شدن در بیمارستان و حتی مرگ روبرو هستند. به علاوه، باید با دقت علت ایجاد کننده آن مشخص شود. انتظار می‌رود مردان بزرگسالی که رژیم غذایی معمول دارند، دچار کم‌خونی فقر آهن نشوند. در صورت مشاهده کم-خونی فقر آهن در مردان بزرگسال حتما باید علت آن بررسی شود. احتمال آن می‌رود که قسمتی از دستگاه گوارش یا با شیوع کمتر دستگاه ادراری آنها به علل مختلف دچار خونریزی شده باشد که تشخیص زودرس آن الزامی است. کم‌خونی فقر آهن در دختران ایرانی شیوع بسیاری دارد که نشان می‌دهد آنان با وجود شروع عادت ماهانه، از تغذیه صحیحی برخوردار نیستند. به عنوان مثال، غذاهای گوشتی کمی می‌خورند یا به جای خوردن تنقلات سالمی مانند آجیل بدون نمک، چیپس و پفک مصرف می‌کنند. بنابراین، باید به تغذیه دختران نوجوان توجه بیشتری شود. تشخیص کم خونی در دخترانی که در سنین نوجوانی هستند با معاینه مربیان بهداشت مدارس صورت می‌گیرد که در این صورت این افراد به مراکز بهداشتی و درمانی ارجاع داده می‌شوند که این با آزمایش خون ساده میزان کم خونی آنان مشخص است.
زنان با توجه شرایط جسمی در برخی موارد نیاز به مصرف قرص آهن دارند. بنابراین زنان باید به صورت دوره‌ای با دادن آزمایش از کم خونی خود مطلع شوند تا از این طریق از مزمن شدن کم خونی جلوگیری کنند چون کم خونی در تمامی سیستم بدن تاثیر نامطلوب خواهد داشت.
غنی‌سازی آرد با آهن و اسید فولیك از حدود 50 سال گذشته در برخی از كشورها به اجرا درآمده است. در كشور ما نان غذای اصلی مردم به شمار رفته و به طور روزانه مصرف می‌شود (با میانگین سرانه مصرف 320 گرم)، بنابراین انتخاب خوبی برای افزودن مواد مغذی مانند آهن و اسید فولیك است. در حال حاضر نان غنی شده (شامل نان لواش، تافتوت و بربری) در سراسر كشور در دسترس مردم قرار دارد. با مصرف روزانه نان غنی شده بخشی از نیاز روزانه بدن به دو ریزمغذی و اسید فولیك تامین می‌شود. این راهكار جهت پیشگیری از كمبود آهن واسید فولیك در جامعه ما انتخاب شده است. تمام افراد حتی مبتلایان به تالاسمی نیز بدون به خطر افتادن سلامتی می‌توانند از نان غنی شده استفاده كنند. استفاده از مكمل‌های آهن و اسیدفولیك مغایرتی با مصرف نان غنی شده ندارد. در غنی سازی آرد با آهن و اسید فولیك، افزودن مواد مغذی هیچ تاثیری بر طعم، بو، مزه و رنگ و ظاهر نان ندارد.
منابع غذایی آهن‌دار
منابع غذایی آهن‌دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماکیان، ماهی، زرده تخم مرغ، سبزی‌های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج، خانواده کلم نظیر گل کلم، کلم پیچ، شلغم و حبوبات، مثل عدس و لوبیا، همچنین میوه‌های خشک ( برگه-ها) به خصوص برگه زرد آلو و دانه‌های روغنی. بعضی از محصولات غذایی توسط کارخانه‌ها با آهن غنی‌سازی می‌شوند که بر روی جعبه آنها ذکر شده است.
افزایش جذب آهن
اسید سیتریک و اسید اسکوربیک (ویتامین C) که درآلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، سبزی‌ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس وجود دارند، می‌توانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
اسید مالیک و اسید تارتاریک که در هویج، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم موجود است، سبب افزایش جذب آهن می‌شود.
منبع: دنیای سلامت ش 80
فقر آهن
فقرآهن یکی از شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای در کشورهای در حال توسعه و مهم‌ترین نوع کم‌خونی تغذیه‌ای در کودکان و زنان، در سنین باروری، است که با ایجاد گلبول‌های قرمز کوچک و کاهش میزان هموگلوبین مشخص می‌شود. کم خوني فقر آهن از بيماري‌هاي شايعي است که به خصوص در کشور ما به وفور مشاهده مي شود و گروه‌هاي مختلف سني را درگير مي‌کند. علل متفاوتي براي آن وجود دارد که مهم‌ترين آنها اشتباهات تغذيه‌اي است. زماني که آهن کمي به بدن برسد يا دفع آهن از بدن زياد باشد، اين بيماري به وجود مي‌آيد. این بیماری سبب اتلاف منابع و مراقبت‌های بهداشتی، کاهش بهره‌وری در اثر افزایش میزان مرگ و میر، ابتلا به بیماری در مادران و کودکان و بالاخره کاهش ظرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی از جامعه می‌شود.
میزان نیاز به آهن
آهن جهت ساخت هموگلوبین لازم است. آهن اکثراً درون هموگلوبین ذخیره می‌شود و حدود ۳۰ درصد از آهن نیز در فریتین و هموسیدرین در مغز استخوان، طحال و کبد ذخیره می‌گردد. آهن از رژیم غذایی جذب می‌گردد، هر چند فقط یک میلی‌گرم آهن از هر 1۰-2۰ میلی گرم آهن غذا جذب می‌شود. فردی که قادر به مصرف یک رژیم غنی از آهن نباشد، ممکن است به درجاتی از كم‌خوني فقر آهن مبتلا شود. میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است. زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت‌ها به آهن بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند. در شیرخواران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای 4- 6 ماه اول زندگی کافی است، ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می‌شوند ذخایرآهن کم بوده و باید بعد از 3 ماهگی آهن اضافی به صورت قطره خوراکی خورانده شود. همچنین بستن پیش از موقع بند ناف در هنگام زایمان، نیز به دلیل اینکه نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می‌کند، خطر فقر آهن را افزایش می‌دهد.
علایم و نشانه‌های کم خونی ناشی از فقر آهن
تمام کم‌خونی‌ها یک سری علایم بالینی شامل ضعف، رنگ پريدگي پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشم‌ها، خستگي زودرس، بي حالي، سرگيجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، تحریک‌پذیری، حالت تهوع و در موارد شديدتر تپش قلب و تنگي نفس دارند. یکی از شایع‌ترین شکایات این بیماران این است که با فعالیت کوچکی دچار خستگی می‌شوند و دیگر توان گذشته را ندارند. هر نوع کم خونی خاص ممکن است علایم مخصوص به خود داشته باشد، به عنوان مثال در موارد شدید کم خونی ناشی از فقر آهن، پرزهاي زبان اين بيماران به مرور از بين مي‌رود و رنگ زبان قرمز شده و گاهي حتي با سوزش همراه مي‌شود. بعضي مواقع، گوشه لب‌ها ترک مي‌خورد. ناخن‌هاي اين بيماران از انحناي طبيعي خارج مي‌شود و در روي ناخن آنها، شيارهاي طولي پيدا مي‌شود که گاهي صاف هستند و در موارد شديدتر، فرورفتگي روي ناخن ايجاد مي‌شود که به نام "ناخن هاي قاشقي" معروف هستند. در کم خونی ناشی از فقر آهن، ممکن است تمایل به خوردن موادی نظیر خاک یا یخ به وجود آید که به آن سندرم پیکا می‌گویند. در این حالت، بیماران ذکر می‌کنند که به طور اجتناب ناپذیری علاقه به خوردن مهر نماز، نشاسته، برنج خام، برفک یخچال و موادی از این قبیل دارند.
دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای فقر آهن وجود دارد که در زیر به آنها اشاره شده است:
دریافت ناکافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفاده‌ای که در آن آهن کمی وجود دارد، مانند بعضی از رژیم‌های گیاه خواری، كه منجر به فقر آهن می‌شود. به علاوه، بعضی از افراد از خوردن غذاهای گوشتی بدشان می‌آید یا رژیم‌های بسیار سخت می‌گیرند که باعث می‌شود آهن کمتری به بدنشان برسد. همچنين در افراد مسني که تنها زندگي مي‌کنند و يا در آسايشگاه‌هاي خيريه و سالمندان هستند، به علت بد غذايي يا اختلالات تغذيه اي، ممکن است کم خوني مشاهده شود، به خصوص آنهايي که از سلامت دهان و دندان خوبي برخوردار نيستند و به علت عدم توانايي در جويدن و خوردن غذا، معمولا به اندازه کافي آهن دريافت نمي‌کنند.
جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی یا تداخلات دارویی (داروهایی مثل کلستیرامین، سایمتیدین، پانکراتین، رانیتیدین و تتراسایکلین) نیز به کمبود آهن منجر می‌شود.
افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی.
خونریزی زیاد در دوران عادت ماهانه، در اثر جراحات ناشی از هموروئید ، بیماری‌های بدخیم یا انگل‌ها. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که در بعضی موارد مثل سرطان‌های دستگاه گوارش، خونریزی به قدری با شدت کم و آهسته است که فرد متوجه آن نمی‌شود و وقتی به پزشک مراجعه می‌کند که دچار کم‌خونی شدید شده باشد.
کمبود آهن در مردان بزرگسال معمولاً در اثر از دست دادن خون است .در این موارد باید حتما با پزشک معالج مشورت شود تا علت آن مشخص گردد.
خوشبختانه ژنتيک در کمبود آهن و کم خوني فقر آهن دخالت مستقيمي ندارد، مگر اين که بيماري‌هاي ژنتيکي باعث فقر آهن در بدن شوند. معمولا اين بيماري‌ها به ندرت باعث کم‌خوني فقرآهن مي‌شوند و از علل شايع فقر آهن محسوب نمي‌شوند.
تشخیص
با مشاهده یک سری یافته‌های عمومی در شرح حال پزشکی و معاینه بالینی نظیر خستگی زودرس، رنگ پریدگی غیرطبیعی پوست و افزایش ضربان قلب می‌توان به وجود کم‌خونی شک کرد. برای تشخیص دقیق کم خونی و شدت آن و نیز مشخص کردن نوع کم‌خونی و علت پدیدآورنده آن نیاز به انجام آزمایش است که توسط پزشک معالج درخواست می‌شود. در بیشتر موارد نیاز به آزمایشات تکمیلی نیست و درمان بیماران بر اساس یافته‌های به دست آمده شروع می‌شود. به ندرت ممکن است پزشک در آزمایشات اولیه به مواردی برخورد کند که نیاز به انجام آزمایش‌های تکمیلی خون و نمونه‌گیری از مغز استخوان باشد که در آن مغز استخوان از طریق آسپیراسیون (مکیدن) یا یک سوزن نمونه‌برداری با بی‌حسی موضعی خارج می‌گردد.
درمان کم خونی ناشی از فقر آهن
درمان اختصاصی فقر آهن با توجه به سن، وضعیت کلی بیمار و سلامت عمومی، شدت کم خونی و تحمل داروها توسط پزشک تعیین می‌شود. ممکن است در موارد بسیار شدید که بیمار دچار علایم ناتوان کننده و شدید کم‌خونی شده باشد، حتی تزریق خون انجام شود.برای درمان کم خونی چند روش وجود دارد که به طور معمول بهترین و کم‌خطرترین آنها استفاده می‌شود. بهترین و کم‌خطرترین راه، استفاده از مکمل‌های خوراکی است. درمان با نمک‌های ساده آهن، مانند سولفات فرو خوراکی، کاملاً موثر بوده و به شکل قرص، کپسول یا مایع است که مصرف آنها باید تا چند ماه ادامه یابد. چنانچه این قرص ها با معده خالی مصرف شوند، جذب آنها بهتر و بیشتر صورت می‌گیرد، ولی در این حالت سبب تحریک معده و بروز مشکلات گوارشی خواهند شد. عوارض گوارشی، ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را می‌توان به حداقل رساند، به شرطی که آهن را به میزان کم مصرف کرده و به تدریج به میزان آن افزود تا به حد مورد نیاز بدن برسد. بهتر است قرص آهن، آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن کاهش یابد. جهت افزایش میزان جذب آهن، باید با معده خالی یا همراه با آب پرتقال مصرف شود.در مواردی که بیمار نتواند از مکمل‌های خوراکی استفاده کند، از فرم تزریقی آن استفاده می‌شود که حتما باید در مراکز درمانی تزریق صورت گیرد.ویتامین Cجذب آهن را افزایش می‌دهد. به همین دلیل معمولاً مصرف ویتامینC به همراه آهن پیشنهاد می‌گردد. البته علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه کرد. جذب آهن غذا ، اغلب تحت تأثیر شکل آهن موجود در آن می باشد. آهن موجود در پروتئین‌های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی و پرندگان (آهن هِم) بیشتر جذب می‌شود، در حالی که جذب آهن پروتئین‌های گیاهی مانند سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیر هِم) کمتر می‌باشد. باید توجه داشت که ویتامین C جذب آهن سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیر هِم) را بیشتر می‌کند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا نیز می‌تواند جذب آهن را تا 50 درصد کاهش دهد.قهوه، تخم‌مرغ، شير و لبنيات، نان گندم، حبوبات (حاوي اسيد فيتيك) و فيبرهاي غذايي جذب آهن را به علت تشكيل كمپلكس‌هاي نامحلول كاهش مي‌دهند. بنابراين فرآورده‌هاي حاوي آهن، طي يك ساعت قبل يا دو ساعت بعد از مصرف هر يك از اين مواد نبايد مصرف شود.
نکات مهم
از غذاهایی که غنی از آهن می‌باشند، استفاده کنید. منابع غذایی حاوی ویتامین C در هر وعده غذایی، جهت جذب بهتر آهن، مثل پرتقال، گریپ فروت، گوجه فرنگی، کلم، توت فرنگی، فلفل سبز و لیمو ترش مصرف کنید. گوشت قرمز، ماهی یا مرغ، خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک و کشمش، غلات و حبوبات جوانه زده در برنامه غذایی گنجانده شود. عادات غذایی غلط، مثل مصرف مواد غیرخوراکی مانند خاک و یخ اصلاح شود. از نان‌هایی که از خمیر ورآمده تهیه شده‌اند، استفاده کنید. از مصرف چای و قهوه از یك ساعت قبل تا 2 ساعت پس از صرف غذا خودداری شود سبزی‌ها شست و شو و ضد عفونی شود. دست‌ها با آب و صابون، قبل از تهیه مصرف غذا و پس از هر باراجابت مزاج کاملا شسته شود. در زنان باردار، از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان مصرف روزانه یک قرص آهن توصیه می‌شود. در مادران باردار، جنین آهن خود را از بدن مادر کسب می‌کند، حتی اگر مادر دچار کم‌خونی باشد. لذا مادر باردار باید به میزان کافی آهن دریافت کند، تا دچار کم‌خونی شدید نشود. مرگ و میر مادران مبتلا به كم خونی فقر آهن شدید به هنگام زایمان افزایش می‌یابد. در مناطقی كه كمبود آهن و كم خونی شایع است، مرگ و میر جنین و شیوع تولد نوزاد نارس افزایش می‌یابد. هم‌زمان با شروع تغذیه تکمیلی تا پایان 2 سالگی در کودکان، قطره آهن داده شود. آهن علاوه بر هموگلوبین، در ساخت مولکول‌ها و آنزیم‌های مهم دیگری در بدن نیز نقش دارند. بنابراین، کمبود آهن بدن نه تنها باعث کم‌خونی شده، بلکه موجب اختلال در متابولیسم و سوخت وساز بدن نیز می‌شود. بى‌توجهی به بیماری کم‌خونی، به خصوص در مورد کودکان، با عواقب جبران ناپذیری همراه است. کودکان به علت رشد سریع نیاز بیشتری به خون‌سازی دارند و باید به میزان کافی آهن دریافت کنند. فقر آهن و کم‌خونی در کودکان باعث کاهش بهره هوشی و کاهش قدرت یادگیری می‌شود و به رشد مغزی کودکان صدمه می‌زند. این نوع آسیب‌ها را به هیچ وجه نمی‌توان با درمان‌های بعدی جبران کرد. داشتن رژیم غذایی مناسب بهترین راه پیشگیری است. ضریب هوشی كودكان مبتلا به كمبود آهن و كم خونی تا 10 امتیاز كاهش می‌یابد. توانایی یادگیری در این كودكان كمتر است و در دوران تحصیل با افت تحصیلی مواجه می‌شوند. در داین بیماری، میزان تمركز برای مطالعه (به ویژه در دانش آموزان) كاهش می‌یابد. در كم خونی فقر آهن احتمال ابتلا به بیماری‌های مختلف به علت تضعیف سیستم ایمنی افزایش می‌یابد. طول مدت بیماری و شدت آن نیز در این افراد بیشتر است. کم خونی افراد مسن خطرناک است و باید توجه ویژه‌ای با آن شود. افراد مسن مبتلا به کم خونی با افزایش خطر بستری شدن در بیمارستان و حتی مرگ روبرو هستند. به علاوه، باید با دقت علت ایجاد کننده آن مشخص شود. انتظار می‌رود مردان بزرگسالی که رژیم غذایی معمول دارند، دچار کم‌خونی فقر آهن نشوند. در صورت مشاهده کم-خونی فقر آهن در مردان بزرگسال حتما باید علت آن بررسی شود. احتمال آن می‌رود که قسمتی از دستگاه گوارش یا با شیوع کمتر دستگاه ادراری آنها به علل مختلف دچار خونریزی شده باشد که تشخیص زودرس آن الزامی است. کم‌خونی فقر آهن در دختران ایرانی شیوع بسیاری دارد که نشان می‌دهد آنان با وجود شروع عادت ماهانه، از تغذیه صحیحی برخوردار نیستند. به عنوان مثال، غذاهای گوشتی کمی می‌خورند یا به جای خوردن تنقلات سالمی مانند آجیل بدون نمک، چیپس و پفک مصرف می‌کنند. بنابراین، باید به تغذیه دختران نوجوان توجه بیشتری شود. تشخیص کم خونی در دخترانی که در سنین نوجوانی هستند با معاینه مربیان بهداشت مدارس صورت می‌گیرد که در این صورت این افراد به مراکز بهداشتی و درمانی ارجاع داده می‌شوند که این با آزمایش خون ساده میزان کم خونی آنان مشخص است.
زنان با توجه شرایط جسمی در برخی موارد نیاز به مصرف قرص آهن دارند. بنابراین زنان باید به صورت دوره‌ای با دادن آزمایش از کم خونی خود مطلع شوند تا از این طریق از مزمن شدن کم خونی جلوگیری کنند چون کم خونی در تمامی سیستم بدن تاثیر نامطلوب خواهد داشت.
غنی‌سازی آرد با آهن و اسید فولیك از حدود 50 سال گذشته در برخی از كشورها به اجرا درآمده است. در كشور ما نان غذای اصلی مردم به شمار رفته و به طور روزانه مصرف می‌شود (با میانگین سرانه مصرف 320 گرم)، بنابراین انتخاب خوبی برای افزودن مواد مغذی مانند آهن و اسید فولیك است. در حال حاضر نان غنی شده (شامل نان لواش، تافتوت و بربری) در سراسر كشور در دسترس مردم قرار دارد. با مصرف روزانه نان غنی شده بخشی از نیاز روزانه بدن به دو ریزمغذی و اسید فولیك تامین می‌شود. این راهكار جهت پیشگیری از كمبود آهن واسید فولیك در جامعه ما انتخاب شده است. تمام افراد حتی مبتلایان به تالاسمی نیز بدون به خطر افتادن سلامتی می‌توانند از نان غنی شده استفاده كنند. استفاده از مكمل‌های آهن و اسیدفولیك مغایرتی با مصرف نان غنی شده ندارد. در غنی سازی آرد با آهن و اسید فولیك، افزودن مواد مغذی هیچ تاثیری بر طعم، بو، مزه و رنگ و ظاهر نان ندارد.
منابع غذایی آهن‌دار
منابع غذایی آهن‌دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماکیان، ماهی، زرده تخم مرغ، سبزی‌های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج، خانواده کلم نظیر گل کلم، کلم پیچ، شلغم و حبوبات، مثل عدس و لوبیا، همچنین میوه‌های خشک ( برگه-ها) به خصوص برگه زرد آلو و دانه‌های روغنی. بعضی از محصولات غذایی توسط کارخانه‌ها با آهن غنی‌سازی می‌شوند که بر روی جعبه آنها ذکر شده است.
افزایش جذب آهن
اسید سیتریک و اسید اسکوربیک (ویتامین C) که درآلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، سبزی‌ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس وجود دارند، می‌توانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
اسید مالیک و اسید تارتاریک که در هویج، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم موجود است، سبب افزایش جذب آهن می‌شود.
منبع: دنیای سلامت ش 80
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر