خواص دارويي ترخون

نويسنده: دکتر محمدحسين صالحي سورمقي، دکتراي تخصصي فارماکوگنوزي

نام فارسي: ترخون 

نام عملي: Artemisia dracunculus
نام عمومي: Tarragon
نام انگليسي: Tarragon
نام عربي: طرخون 
نام فرانسوي: Estragon
نام آلماني: Estragon
نام مترادف: Artemisia glauca
نام خانواده: Compositae(کاسني)

گياه شناسي

ترخون يا تلخون گياهي است علفي، پايا و به شکل بوته که ارتفاع آن گاه تا يک متر مي رسد. برگ ها باريک و نوک تيز و به رنگ سبز تيره هستند. برگ هاي قاعده ساقه گياه داراي سه لوب است که لوب وسط بزرگ و دو لوب کناري کوچک مي باشند. کاپيتول ها کوچک، سبزرنگ و به صورت مجتمع خوشه هستند. ساقه ها تقريباً نازک و شکننده مي باشند که در اثر شکسته شدن بوي اسانس آنها به مشام مي رسد. برگ هاي گياه نيز معطر بوده و رايحه خاصي دارند. قسمت مورد استفاده ي گياه برگ و شاخه هاي جوان و نرم است که هنوز چوبي نشده اند. مزه گياه تازه کمي تند و سوزاننده مي باشد. براي تکثير و پرورش اين گياه قطعات ريزوم آن را در زير خاک قرار مي دهند که پس از مدتي جوانه هايي از آنها مي رويد و گياه جديدي به وجود مي آيد. همچنين، ريزوم گياه به اطراف گسترش مي يابد و باعث ازدياد و توليد گياهان جديد مي شود. 


در کتاب دکتر زرگري منشأ اصلي گياه ترخون روسيه و نواحي سيبري ذکر شده است، ولي به علت استفاده زياد از آن، اکنون در بسياري از نقاط جهان و از جمله ايران کشت مي شود.

ترکيبات مهم:

ترخون يکي از منابع مهم شناخه شده روتين است. هر 100 گرم ترخون خشک حاوي 295 کالري، 8 گرم رطوبت، 23 گرم پروتئين، 7 گرم چربي، 50 گرم مجموع کربوهيدرات ها، 7/5 گرم فيبر، 12 گرم خاکستر، 1/139گرم کلسيم، 313 ميلي گرم فسفر، 32 ميلي گرم آهن، 347 ميلي گرم منيزيم، 62 ميلي گرم سديم، 3 ميلي گرم پتاسيم، 1/5 ميلي گرم ريبوفلاوين، 9 ميلي گرم نياسين، 81 ميلي گرم فيتوسترول و بدون کلسترول مي باشد.
ترخون تازه تا 0/3 درصد اسانس دارد که حاوي 60 تا 70 درصد متيل کاويکول (استراگول) و مقداري پارامتوکسي سيناميک آلدهيد (ماده ي تلخ آن) است. ديگر ترکيبات اسانس شامل آلفاپي نن، بتاپي نن، کامفن، ليمونن، سيس و ترانس اوسي من، آلفا فلاندرن، لينالول، اسيدبوتيريک، دلتا4 کارن، ژرانيول و اوژنول مي باشد. 
در سال هاي اخير ايزوکوماريني به نام آرتمدينول در گياه کشف شده است. فلاونوئيدهاي مهم آن روتين و کورستين-3 گلوکوگالاکتوزيد است که به نظر مي رسد اثرات ضدسرطاني و ضد تصلب شرائين قوي اين گياه مربوط به آنها باشد. عصاره ترخون در آزمايش هاي حيواني بر روي موش، توانسته اثرات سرطان زايي بنزوپيرون بر روي پوست را مهار کند. همچنين، ترخون خاصيت حفاطت در برابر اشعه هاي خطرناک را نشان داده است. 
روتين موجود در ترخون جهت جلوگيري از لخته شدن خون، التهابات، اسپاسم، فشارخون و تصلب شرائين (سفتي جدار رگ ها) مؤثر است. در آمريکا مدت ها از ترخون براي جلوگيري از تصلب شرائين، فشارخون، ديابت و بروز آلرژي استفاده مي شد. 

دارو شناختي و اثرات مهم:

مهم ترين اثرات درماني که در منابع مختلف از ترخون گزارش شده عبارتند از: ضدکرم، ضد نفخ، خواب آور، ادرارآور، خنک کننده، مقوي معده، ضدالتهاب و آماس، مسکن دندان درد، ضدسرطان، قاعده آور و مسهل. همچنين، براي درمان در نيش حشرات و خنثي کردن سم آنها و نيز براي گاز سگ هار مفيد است. 
ابن سينا در کتاب قانون راجع به ترخون چنين نوشته است: داراي نيروي مخدر است. رطوبت ها را برمي چيند و خشک مي کند و نوعي سردي دارد که سودمند است. در دهان نگه داشتن آن جهت درمان زخم و جوش درون دهان مفيد است. ديرهضم است. 

طريق و ميزان مصرف:

ترخون را به صورت سبزي تازه و يا خشک مصرف مي کنند. نوع تازه آن در حد مصرف غذايي و خشک آن در حد 1 تا 2 قاشق غذاخوري تا سه بار در روز، به صورت دم کرده و يا اشکال ديگر بلامانع است.

سميت و عوارض جانبي:

در حد مصرف معمولي خوراکي عارضه جانبي ندارد. از مصرف زياد ترخون بايد خودداري شود، زيرا حاوي درصد بالايي استراگول است که مي تواند عوارضي به دنبال داشته باشد. 

مصرف در دوران بارداري و شيردهي:

در يکي از منابع آمريکايي مصرف اين سبزي در زنان حامله منع شده است. در هر صورت، خانم هاي حامله بايد به مقدار کم و با احتياط از ترخون استفاده کنند. ميزان دقيق مقدار (کمي) مصرف مجاز خوراکي تازه ترخون در هيچ منبعي ارائه نشده است. 

مهم ترين اثرات گزارش شده:

آلرژي زا، ضد درد، ضدميکروب، ضد شکنندگي عروق موئينه، ضدالتهاب، ضدتب، ضداسپاسم، ضدنفخ، ادرارآور، قاعده آور، قارچ کش، خواب آور، مقوي معده، کرم کش، ضدسرطان و اشتها آور.

نکات قابل توجه:

1- ترخون به صورت تازه و خشک جهت طعم و مزه، ادويه جات، ترشي، سالاد، سرکه، سوپ ها، سس ها، به همراه گوشت، ماهي و تخم مرغ در بسياري از نقاط جهان استفاده مي شود. همچنين، در شيريني پزي، عطرسازي و آب هاي آرايشي از آن استفاده مي گردد.
2- اسانس ترخون در اثر خشک شدن گياه و به مرور زمان کمتر مي شود؛ به همين خاطر در بعضي نقاط آن را در گلخانه پرورش مي دهند تا هميشه بتوانند از تازه آن که داراي اسانس بيشتري است، استفاده کنند. اسانس ترخون بيشتر در کشور فرانسه و به خاطر بو و مزه توليد و عرضه مي شود که از برگ هاي آن تهيه مي گردد.
3- ترخون فرانسوي و آلماني مربوط به گونه Draconculus است که در ايران مصرف دارد. ترخون روسيه مربوط به گونه Draconculoide مي باشد. نوع فرانسوي و آلماني حاوي 0/25 تا 3/1 درصد اسانس و نوع روسي حاوي 0/1 تا 2/1 درصد اسانس است.

منبع: ماهنامه تغذيه - ش 85