نوشته : دكتر منصور بهرامي متخصص كودكان
كمتر
از دو دهه قبل، مهم‌ترين مشكل بهداشتي كودكان در جهان سوم، سوءتغذيه و در
كشورهاي صنعتي چاقي بود. در سال‌هاي اخير به علت تغيير شرايط زندگي، چاقي
به عنوان يك اپيدمي بزرگ و خاموش، كودكان بسياري از مناطق دنيا را تحت
تاثير قرار داده است. چاقي با اندازه‌گيري وزن، قد و تعيين نسبت وزن به قد
يا BMI، سنجش ميزان چربي‌هاي زير پوست در نواحي بازوها، پهلوها و زير
استخوان كتف و اندازه‌گيري دور كمر و مقايسه آن با استانداردهاي طبيعي
تشخيص داده مي‌شود. BMI طبيعي در دوران كودكي با سن تغيير مي‌كند و به همين
جهت منحني‌هاي طبيعي متعددي متناسب با سن و جنس تهيه شده است. اگر BMI
كودكي بيش از 95 درصد منحني مربوطه باشد، چاق و اگر بين 85 درصد تا 95 درصد
قرار بگيرد، در معرض خطر چاقي محسوب مي‌شود.
پاتوفيزيولوژي
در بروز چاقي يك سيستم پيچيده و دقيق، اعم از عوامل هورموني، عصبي و محيطي دخيل هستند. ميزان اشتها و دريافت انرژي با توجه به نشانه‌هايي كه از محيط به هيپوتالاموس مي‌رسد، تنظيم مي‌گردد و با توجه به وضعيت ژنتيك شخص كه ثابت و غيرقابل تغيير است، عوامل محيطي نقش چشمگيري در بروز و يا پيشگيري از چاقي دارند؛ به همين جهت مهم‌ترين بخش قابل مداخله در پيشگيري و درمان چاقي، تاثير بر عوامل محيطي است.
در بروز چاقي يك سيستم پيچيده و دقيق، اعم از عوامل هورموني، عصبي و محيطي دخيل هستند. ميزان اشتها و دريافت انرژي با توجه به نشانه‌هايي كه از محيط به هيپوتالاموس مي‌رسد، تنظيم مي‌گردد و با توجه به وضعيت ژنتيك شخص كه ثابت و غيرقابل تغيير است، عوامل محيطي نقش چشمگيري در بروز و يا پيشگيري از چاقي دارند؛ به همين جهت مهم‌ترين بخش قابل مداخله در پيشگيري و درمان چاقي، تاثير بر عوامل محيطي است.
آيا زمان بروز چاقي بر ميزان عوارض آن موثر است؟
نسج چربي بالغيني كه از دوران كودكي چاق بوده‌اند، به طور متناسب در تمام بدن آنها قرار گرفته است؛ اما در افرادي كه در كودكي وزن متعادل داشته و يا لاغر بوده‌اند و بعد از بلوغ چاق شده‌اند، تراكم بافت چربي در اعضاي حساس و احشا افزون‌تر و عوارض مربوط به آن نيز بيشتر است. پس از بيست سالگي، به ازاي هر 10 درصد افزايش وزن، احتمال بروز مشكلات عروق كرونر قلب، 17 درصد بيشتر خواهد شد. اگر اين شرايط همراه با كلسترول بالا، ديابت، فشارخون بالا و كمي فعاليت فيزيكي باشد، احتمال بروز عوارض قلبي و عروقي و در نتيجه مرگ و مير ناشي از آن افزايش خواهد يافت.
نسج چربي بالغيني كه از دوران كودكي چاق بوده‌اند، به طور متناسب در تمام بدن آنها قرار گرفته است؛ اما در افرادي كه در كودكي وزن متعادل داشته و يا لاغر بوده‌اند و بعد از بلوغ چاق شده‌اند، تراكم بافت چربي در اعضاي حساس و احشا افزون‌تر و عوارض مربوط به آن نيز بيشتر است. پس از بيست سالگي، به ازاي هر 10 درصد افزايش وزن، احتمال بروز مشكلات عروق كرونر قلب، 17 درصد بيشتر خواهد شد. اگر اين شرايط همراه با كلسترول بالا، ديابت، فشارخون بالا و كمي فعاليت فيزيكي باشد، احتمال بروز عوارض قلبي و عروقي و در نتيجه مرگ و مير ناشي از آن افزايش خواهد يافت.
تاثير شرايط دوران جنيني و شيرخواري در بروز چاقي
در سال 1989 اولين بار، آقاي باركر با انتشار مقاله‌اي در مجله لائست، به ريشه بيماري‌هاي متابوليك در دوران جنيني اشاره كرد و از آن موقع مطالعات وسيعي در اين زمينه انجام شد كه ارتباط شرايط زندگي جنيني و اوايل شيرخواري با بروز بيماري‌هاي قلب و عروق، سرطان، ديابت نوع دوم و چاقي را ثابت كرد. دوران جنيني به علت سرعت بالاي تقسيم و تكامل سلولي، دوران حساسي است و عوامل محيطي از جمله تغذيه، در چگونگي رشد جفت و جنين و ميزان نسج چربي وي موثرند كه اين تغييرات، جنين را براي بروز بيماري‌هاي متابوليكي و غدد در آينده آماده مي‌كند. هرچند ژنتيك در سرنوشت آينده فرد موثر است، ولي بخش قابل مداخله در سلامت هر فرد، عوامل محيطي و تغذيه او مي‌باشد. با توجه به مطالب فوق مي‌توان نتيجه گرفت تامين سلامت جسمي و رواني نوزادان، شيرخواران و كودكان و حفاظت از سلامت نوجوانان، به‌خصوص دختران و مراقبت‌هاي خوب دوران بارداري پيشگيري از تولد نوزادان كم‌وزن يا داراي اضافه وزن همراه با اقدامات همه‌جانبه بهداشتي – تغذيه‌اي، كوشش موثري براي حفظ سلامت جامعه و پيشگيري از بروز چاقي و عواقب آن است. بعد از تولد، تغذيه انحصاري و كامل با شير مادر در شش ماه اول زندگي و ادامه آن با غذاي كمكي مناسب و صحيح تا دو سالگي، ضامن تامين سلامت كودك و پيشگيري از چاقي او خواهد بود.
در سال 1989 اولين بار، آقاي باركر با انتشار مقاله‌اي در مجله لائست، به ريشه بيماري‌هاي متابوليك در دوران جنيني اشاره كرد و از آن موقع مطالعات وسيعي در اين زمينه انجام شد كه ارتباط شرايط زندگي جنيني و اوايل شيرخواري با بروز بيماري‌هاي قلب و عروق، سرطان، ديابت نوع دوم و چاقي را ثابت كرد. دوران جنيني به علت سرعت بالاي تقسيم و تكامل سلولي، دوران حساسي است و عوامل محيطي از جمله تغذيه، در چگونگي رشد جفت و جنين و ميزان نسج چربي وي موثرند كه اين تغييرات، جنين را براي بروز بيماري‌هاي متابوليكي و غدد در آينده آماده مي‌كند. هرچند ژنتيك در سرنوشت آينده فرد موثر است، ولي بخش قابل مداخله در سلامت هر فرد، عوامل محيطي و تغذيه او مي‌باشد. با توجه به مطالب فوق مي‌توان نتيجه گرفت تامين سلامت جسمي و رواني نوزادان، شيرخواران و كودكان و حفاظت از سلامت نوجوانان، به‌خصوص دختران و مراقبت‌هاي خوب دوران بارداري پيشگيري از تولد نوزادان كم‌وزن يا داراي اضافه وزن همراه با اقدامات همه‌جانبه بهداشتي – تغذيه‌اي، كوشش موثري براي حفظ سلامت جامعه و پيشگيري از بروز چاقي و عواقب آن است. بعد از تولد، تغذيه انحصاري و كامل با شير مادر در شش ماه اول زندگي و ادامه آن با غذاي كمكي مناسب و صحيح تا دو سالگي، ضامن تامين سلامت كودك و پيشگيري از چاقي او خواهد بود.
عوارض چاقي:
بيش از 22 ميليون كودك زير پنج سال چاق هستند و از عوارضي مثل آپنه‌هاي انسدادي، مشكلات ارتوپدي، اختلالات متابوليسم گلوكز، اختلالات قلب و عروق، فشار خون بالا و اختلالات جنسي رنج مي‌برند.
بيش از 22 ميليون كودك زير پنج سال چاق هستند و از عوارضي مثل آپنه‌هاي انسدادي، مشكلات ارتوپدي، اختلالات متابوليسم گلوكز، اختلالات قلب و عروق، فشار خون بالا و اختلالات جنسي رنج مي‌برند.
سندرم متابوليك چيست؟
به مجموعه اختلالات متابوليسم قندها، چربي‌ها، انعقاد خون و افزايش فشار خون كه معمولا همراه چاقي هستند، سندرم متابوليك مي‌گويند. هر كودك چاق با BMI بيش از 95 درصد منحني استاندارد و دور كمر بيش از 85 درصد، بايد از نظر سندرم متابوليك بررسي شود. همچنين، مشخص شده است 47 درصد دختراني كه تخمدان پلي‌كيستيك دارند، همزمان به سندرم متابوليك هم دچارند.
به مجموعه اختلالات متابوليسم قندها، چربي‌ها، انعقاد خون و افزايش فشار خون كه معمولا همراه چاقي هستند، سندرم متابوليك مي‌گويند. هر كودك چاق با BMI بيش از 95 درصد منحني استاندارد و دور كمر بيش از 85 درصد، بايد از نظر سندرم متابوليك بررسي شود. همچنين، مشخص شده است 47 درصد دختراني كه تخمدان پلي‌كيستيك دارند، همزمان به سندرم متابوليك هم دچارند.
ريسك‌فاكتورهاي بروز سندرم متابوليك عبارتند از:
وزن كم هنگام تولد، چاقي دوران كودكي، تغذيه با شير مصنوعي به شيوه نامناسب، تماشاي تلويزيون بيش از دو ساعت در شبانه‌روز، مصرف غذاهاي آماده بيش از سه بار در هفته، چاقي پدر و مادر، سوابق خانوادگي ديابت و بيماري‌هاي قلب و عروق و بالاخره سطح اقتصادي پايين خانواده
وزن كم هنگام تولد، چاقي دوران كودكي، تغذيه با شير مصنوعي به شيوه نامناسب، تماشاي تلويزيون بيش از دو ساعت در شبانه‌روز، مصرف غذاهاي آماده بيش از سه بار در هفته، چاقي پدر و مادر، سوابق خانوادگي ديابت و بيماري‌هاي قلب و عروق و بالاخره سطح اقتصادي پايين خانواده
چاقي و آترواسكلروزيس:
چاقي‌هاي دوران كودكي با افزايش ريسك‌فاكتورهاي بيماري‌هاي قلب و عروق همراه است؛ مانند افزايش CRP، افزايش ميزان تري‌گليسيريد خون، كاهش كلسترول خوب (HDL) و افزايش مقاومت به انسولين خون. ممكن است تمامي اين عوارض در يك كودك چاق بروز نكند؛ ولي هر چه شدت چاقي بيشتر و مدت آن طولاني‌تر باشد، احتمال بروز اين عوارض بيشتر مي‌شود.
چاقي‌هاي دوران كودكي با افزايش ريسك‌فاكتورهاي بيماري‌هاي قلب و عروق همراه است؛ مانند افزايش CRP، افزايش ميزان تري‌گليسيريد خون، كاهش كلسترول خوب (HDL) و افزايش مقاومت به انسولين خون. ممكن است تمامي اين عوارض در يك كودك چاق بروز نكند؛ ولي هر چه شدت چاقي بيشتر و مدت آن طولاني‌تر باشد، احتمال بروز اين عوارض بيشتر مي‌شود.
ارزيابي آترواسكلروزيس:
اولين آثار آترواسكلروزيس حدود سه سالگي و بيشتر در آئورت مشاهده مي‌شود و حدود 5 تا 10 سال بعد آثار آن در عروق كرونر قلب بروز مي‌كند. به وسيله Electron Beam Tomography و Bilateral Mode Ultrason مي‌توان شدت آترواسكلروزيس را در عروق كاروتيد و كرونر مشخص نمود.
اولين آثار آترواسكلروزيس حدود سه سالگي و بيشتر در آئورت مشاهده مي‌شود و حدود 5 تا 10 سال بعد آثار آن در عروق كرونر قلب بروز مي‌كند. به وسيله Electron Beam Tomography و Bilateral Mode Ultrason مي‌توان شدت آترواسكلروزيس را در عروق كاروتيد و كرونر مشخص نمود.
مكانيسم بروز آترواسكلروزيس:
اين عارضه به علت فعل و انفعالات پيچيده بين آندوتليوم عروق، چربي‌هاي خون، پلاكت‌ها و واكنش‌هاي التهابي، در عضلات صاف جدار عروق بروز مي‌كند. ژنتيك هم در بروز چاقي موثر است و احتمالا همان ژني كه موجب چاقي مي‌شود در بروز آترواسكلروزنا هم نقش دارد. عامل مهم ديگر، تغذيه نامناسب است؛ به‌خصوص اگر همراه با مصرف سيگار، الكل و فعاليت فيزيكي كم باشد و بالاخره بايد نقش نارسي و كم‌وزني هنگام تولد، آلودگي هوا و شيوه زندگي را در نظر داشت. بايد توجه نمود كه نسج چربي يك ساخت فعال است كه CRP، انترلوكين 6 و لپتين ترشح مي‌كند. كليه ترشحات اين بافت را (Adipokines) مي‌نامند كه در مجموع منجر به افزايش اشتها، فعاليت بيشتر سلول‌هاي جدار عروق و بروز كالسيفيكاسيون جدار عروق مي‌گردند. با وجودي كه سال‌هاست ريسك‌فاكتورهاي بيماري‌هاي قلب و عروق شناخته شده‌اند، اما ميزان شيوع و بروز بيماري در بين مردم دنيا تغيير چشمگيري نكرده است. اين مطلب حاكي از آن است كه مناسبت‌هاي فرهنگي موثر نبوده و اقدامات پيشگيرانه بموقع انجام نمي‌شود. در حال حاضر، كارشناسان بهداشتي معتقدند كه پيشگيري بايد از سنين پايين و از طريق تغذيه مناسب و تغيير شيوه زندگي شروع شود و مهم‌ترين آن تغذيه با شير مادر در دو سال اول زندگي است. پزشكان اطفال بايد مواظب رشد و نمو طبيعي كودكان باشند و بررسي و پيشگيري از چاقي را مدنظر قرار دهند. استاندارد كردن روغن‌هاي خوراكي، نظارت بر نحوه ارائه غذاهاي آماده بوفه‌ها و غذاهاي مدارس، ارائه تنقلات بهداشتي، برنامه‌ريزي فعاليت‌هاي ورزشي روزانه در موسسات آموزشي، راهكارهايي ساده و موثر در پيشگيري از بروز چاقي مي‌باشند. مطالعات مختلف، افزايش موتاليتي و موربيديتي كودكان چاق را در سنين بلوغ تاييد كرده و افزايش مرگ و مير افراد بالغ با سابقه چاقي در كودكي بيشتر است؛ همچنين بيماري‌هايي مانند ديابت قندي، كانسركولون، مشكلات عادت ماهانه در خانم‌ها، فشار خون دوران بارداري، نقرس، عوارض مفصلي و شكستگي‌هاي گردن و استخوان ران در بالغيني كه از كودكي چاق بوده‌اند، بيشتر ديده مي‌شود. مطالعات مختلف نشان داده هر چه BMI بالاتر باشد، عوارض قلب و عروق و مرگ و مير ناشي از آن بيشتر است. يكي ديگر از عوارض مهم چاقي، ديابت قندي نوع 2 است. شيوع ديابت هماهنگ با شيوع چاقي در دنيا، افزايش چشمگيري داشته و با افزايش مورتاليني و موربيديتي همراه بوده است. مراقبت از مبتلايان به ديابت و عوارض آن، بار اقتصادي قابل توجهي به كشور و خانواده‌ها تحميل مي‌كند.
اين عارضه به علت فعل و انفعالات پيچيده بين آندوتليوم عروق، چربي‌هاي خون، پلاكت‌ها و واكنش‌هاي التهابي، در عضلات صاف جدار عروق بروز مي‌كند. ژنتيك هم در بروز چاقي موثر است و احتمالا همان ژني كه موجب چاقي مي‌شود در بروز آترواسكلروزنا هم نقش دارد. عامل مهم ديگر، تغذيه نامناسب است؛ به‌خصوص اگر همراه با مصرف سيگار، الكل و فعاليت فيزيكي كم باشد و بالاخره بايد نقش نارسي و كم‌وزني هنگام تولد، آلودگي هوا و شيوه زندگي را در نظر داشت. بايد توجه نمود كه نسج چربي يك ساخت فعال است كه CRP، انترلوكين 6 و لپتين ترشح مي‌كند. كليه ترشحات اين بافت را (Adipokines) مي‌نامند كه در مجموع منجر به افزايش اشتها، فعاليت بيشتر سلول‌هاي جدار عروق و بروز كالسيفيكاسيون جدار عروق مي‌گردند. با وجودي كه سال‌هاست ريسك‌فاكتورهاي بيماري‌هاي قلب و عروق شناخته شده‌اند، اما ميزان شيوع و بروز بيماري در بين مردم دنيا تغيير چشمگيري نكرده است. اين مطلب حاكي از آن است كه مناسبت‌هاي فرهنگي موثر نبوده و اقدامات پيشگيرانه بموقع انجام نمي‌شود. در حال حاضر، كارشناسان بهداشتي معتقدند كه پيشگيري بايد از سنين پايين و از طريق تغذيه مناسب و تغيير شيوه زندگي شروع شود و مهم‌ترين آن تغذيه با شير مادر در دو سال اول زندگي است. پزشكان اطفال بايد مواظب رشد و نمو طبيعي كودكان باشند و بررسي و پيشگيري از چاقي را مدنظر قرار دهند. استاندارد كردن روغن‌هاي خوراكي، نظارت بر نحوه ارائه غذاهاي آماده بوفه‌ها و غذاهاي مدارس، ارائه تنقلات بهداشتي، برنامه‌ريزي فعاليت‌هاي ورزشي روزانه در موسسات آموزشي، راهكارهايي ساده و موثر در پيشگيري از بروز چاقي مي‌باشند. مطالعات مختلف، افزايش موتاليتي و موربيديتي كودكان چاق را در سنين بلوغ تاييد كرده و افزايش مرگ و مير افراد بالغ با سابقه چاقي در كودكي بيشتر است؛ همچنين بيماري‌هايي مانند ديابت قندي، كانسركولون، مشكلات عادت ماهانه در خانم‌ها، فشار خون دوران بارداري، نقرس، عوارض مفصلي و شكستگي‌هاي گردن و استخوان ران در بالغيني كه از كودكي چاق بوده‌اند، بيشتر ديده مي‌شود. مطالعات مختلف نشان داده هر چه BMI بالاتر باشد، عوارض قلب و عروق و مرگ و مير ناشي از آن بيشتر است. يكي ديگر از عوارض مهم چاقي، ديابت قندي نوع 2 است. شيوع ديابت هماهنگ با شيوع چاقي در دنيا، افزايش چشمگيري داشته و با افزايش مورتاليني و موربيديتي همراه بوده است. مراقبت از مبتلايان به ديابت و عوارض آن، بار اقتصادي قابل توجهي به كشور و خانواده‌ها تحميل مي‌كند.
عوارض رواني و اجتماعي چاقي:
مشكلات عصبي و رواني در مبتلايان به چاقي بسيار شايع، عميق و مزاحم است. برعكس، گاهي مشكلات رواني موجب بروز چاقي مي‌شود؛ به طوري كه در بسياري از موارد افراد چاق به اختلالات اجتماعي – رفتاري دچار هستند؛ بنابراين در موسسات آموزشي بايد حفاظت جدي از كودكان چاق به عمل آيد تا بتوانند مثل ساير كودكان از حداكثر توانمندي‌هاي خود استفاده كنند.
مشكلات عصبي و رواني در مبتلايان به چاقي بسيار شايع، عميق و مزاحم است. برعكس، گاهي مشكلات رواني موجب بروز چاقي مي‌شود؛ به طوري كه در بسياري از موارد افراد چاق به اختلالات اجتماعي – رفتاري دچار هستند؛ بنابراين در موسسات آموزشي بايد حفاظت جدي از كودكان چاق به عمل آيد تا بتوانند مثل ساير كودكان از حداكثر توانمندي‌هاي خود استفاده كنند.
عوارض چاقي:
1) كبد چرب غيرالكلي شايع‌ترين پديده‌اي است كه در 20 تا 25 درصد كودكان چاق رخ مي‌دهد. اين پديده ممكن است به فيبروز و سيروز كبدي منجر شود. 2) تخمدان پلي كيستيك و بلوغ زودرس در دختران چاق و هيپوگناديسم در پسران چاق شايع است. به طور كلي اختلالات هورموني در مبتلايان به چاقي پديده شايعي است كه كاهش وزن مي‌تواند تا حدودي آن را اصلاح كند. 3) اختلالات خواب در افراد چاق بسيار شايع است. (94 درصد چاق‌ها اختلال خواب دارند) كه كمابيش موجب خستگي مفرط مي‌شود و مي‌تواند در روند كار روزانه آنها نيز تاثير منفي بگذارد. آپنه انسدادي يكي از اختلالات شايع افراد چاق است و در صورتي كه درمان نشود به هيپرتانسيون ريوي و هيپرتروفي بطن راست منجر مي‌گردد. 4) مشكلات ارتوپدي يكي ديگر از عوارض چاقي است و پيوسته بايد در اين زمينه خدمات ارتوپدي به نيازمندان ارائه گردد. 5) سنگ‌هاي صفراوي نيز از عوارض شناخته‌شده چاقي هستند كه فرد بايد منتظر بروز نشانه‌هاي آن باشد. 6) عوارض اجتماعي چاقي بسيار زياد و شامل تنبلي، پايين بودن اعتماد به نفس، مشكلات رفتاري در تغذيه و مسائل رواني است. دختران چاق تحصيلات كمتر، وضعيت اقتصادي پايين‌تر و شانس ازدواج كمتري دارند.
1) كبد چرب غيرالكلي شايع‌ترين پديده‌اي است كه در 20 تا 25 درصد كودكان چاق رخ مي‌دهد. اين پديده ممكن است به فيبروز و سيروز كبدي منجر شود. 2) تخمدان پلي كيستيك و بلوغ زودرس در دختران چاق و هيپوگناديسم در پسران چاق شايع است. به طور كلي اختلالات هورموني در مبتلايان به چاقي پديده شايعي است كه كاهش وزن مي‌تواند تا حدودي آن را اصلاح كند. 3) اختلالات خواب در افراد چاق بسيار شايع است. (94 درصد چاق‌ها اختلال خواب دارند) كه كمابيش موجب خستگي مفرط مي‌شود و مي‌تواند در روند كار روزانه آنها نيز تاثير منفي بگذارد. آپنه انسدادي يكي از اختلالات شايع افراد چاق است و در صورتي كه درمان نشود به هيپرتانسيون ريوي و هيپرتروفي بطن راست منجر مي‌گردد. 4) مشكلات ارتوپدي يكي ديگر از عوارض چاقي است و پيوسته بايد در اين زمينه خدمات ارتوپدي به نيازمندان ارائه گردد. 5) سنگ‌هاي صفراوي نيز از عوارض شناخته‌شده چاقي هستند كه فرد بايد منتظر بروز نشانه‌هاي آن باشد. 6) عوارض اجتماعي چاقي بسيار زياد و شامل تنبلي، پايين بودن اعتماد به نفس، مشكلات رفتاري در تغذيه و مسائل رواني است. دختران چاق تحصيلات كمتر، وضعيت اقتصادي پايين‌تر و شانس ازدواج كمتري دارند.
خلاصه
چاقي بلاي گسترده و خاموش بيشتر مردم دنياست و چنان تدريجي و آرام رخ مي‌دهد كه معمولا بعد از وقوع، مورد توجه قرار مي‌گيرد. از آنجا كه اين پديده با عوارض متعددي همراه است، سيستم بهداشتي كشور بايد اقدامات همه‌جانبه پيشگيري و درماني را براي مردم فراهم نمايد.
چاقي بلاي گسترده و خاموش بيشتر مردم دنياست و چنان تدريجي و آرام رخ مي‌دهد كه معمولا بعد از وقوع، مورد توجه قرار مي‌گيرد. از آنجا كه اين پديده با عوارض متعددي همراه است، سيستم بهداشتي كشور بايد اقدامات همه‌جانبه پيشگيري و درماني را براي مردم فراهم نمايد.
منبع: دنیای سلامت ش ۷۱
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر