تغذيه درماني در بيماري‌هاي كبدي

نوشته  : دكتر احمدرضا درستی 

فيزيولوژی و عمل کيسه صفرا

کيسه صفرا روی سطح زيرين لوب چهارم کبد قرار گرفته است. عمل اصلی کيسه صفرا، غليظ کردن، ذخيره سازی و ترشح صفرايی مي‌باشد که توسط کبد توليد شده است. در طی فرآيند غليظ شدن، آب و الکتروليت‌ها بوسيله مخاط کيسه صفرا بازجذب مي‌شوند. ترکيب اصلی صفرا را کلسترول،  بيلی روبين و نمک‌های صفراوی تشکيل مي‌دهند. بيلی‌روبين که رنگدانه اصلی صفرا است از آزاد شدن هموگلوبين گلبول‌های سرخ منهدم شده، به دست مي‌آيد. اين ماده به کبد منتقل شده و در آنجا متراکم مي‌شود و از طريق صفرا دفع مي‌گردد.

نمک‌های صفراوی که بوسيله سلول‌های کبدی از کلسترول ساخته مي‌شوند، برای هضم و جذب چربي‌ها، ويتامين‌های محلول در چربی و بعضی از مواد معدنی ضروری هستند. اين مواد بعد از اينکه از طريق صفرا به روده کوچک وارد شدند، باز جذب شده و وارد گردش خون وريد باب مي‌شوند. صفرا همچنين دارای ايمونوگلوبولين‌هايی است که استحکام مخاط روده را حفظ مي‌کنند؛ به علاوه اين روش راه اصلی دفع مس و منيزيوم (از طريق مدفوع) نيز مي‌باشد.
صفرا بوسيله کاناليکولی‌های صفراوی کبد جمع آوری شده و به درون مجاری صفراوی داخل کبدی مي‌ريزد. مجاری صفراوی به مجاری راست و چپ ختم مي‌گردند که اين دو به هم ملحق شده و مجرای کبدی مشترک را مي‌سازند. صفرا از طريق مجرای سيستيک (Cystic) به کيسه صفرا وارد مي‌شود تا غليظ شده و ذخيره گردد. مجرای سيستيک به ديگر مجاری کبدی پيوسته و مجرای صفراوی مشترک شکل مي‌گيرد؛ سپس مجرای صفراوی مشترک به مجرای لوزالمعده‌ای که آنزيم‌های گوارشی را انتقال مي‌دهد، مي‌پيوندد. در طی عمل هضم با رسيدن غذا به دوازدهه هورمون‌های روده‌ای مثل کوله سيستوکينين و سکرتين آزاد مي‌گردند که کيسه صفرا و لوزالمعده را تحريک کرده و باعث شل شدن اسفنکتر اودی و خروج شيره پانکراس و صفرا به آمپول واتر در دوازدهه برای کمک به هضم چربی مي‌گردند. به همين خاطر است که بيماري‌های کيسه صفرا، کبد و لوزالمعده اغلب با هم ارتباط دارند.

سنگ کيسه و مجراي صفراوي

تشکيل سنگ صفراوی بدون وجود عفونت را  Cholelithiasisمي‌نامند. کمابيش تمام سنگ‌های صفراوی در کيسه صفرا به وجود مي‌آيند، ولی استثنائاتی هم وجود دارد. سنگ‌هايی در پشت تنگی مجرای صفراوی به خاطر توقف صفرا بعد از کوله سيستکتومي‌ (درآوردن کيسه صفرا با جراحی) به وجود مي‌آيند. بيماری سنگ کيسه صفرا سالانه ميليون‌ها نفر را در جهان مبتلا کرده و موجب مرگ و مير زيادی مي‌گردد. در بيشتر موارد، بيماری بدون عارضه بوده، ولی بيماری عارضه‌دار مي‌تواند مشکلات جدی و خطرناکی داشته باشد. سنگ‌های کيسه صفرايی که از کيسه صفرا خارج مي‌شوند ممکن است بدون ايجاد عارضه در مجرای صفراوی مشترک بمانند يا حتی ممکن است وارد دوازدهه شوند که مي‌تواند با ايجاد عارضه يا بدون عارضه باشد. اين بيماری فقط زمانی عيان مي‌شود که سنگ‌ها وارد مجاری صفراوی شده و ايجاد انسداد، درد و قولنج کنند.

التهاب کيسه صفرا

اگر صفرا نتواند وارد دوازدهه شود، التهاب کيسه صفرا به وجود مي‌آيد، نبودن صفرا در روده منجر به اختلال در جذب چربی مي‌شود و بدون حضور پيگمان‌های صفراوی رنگ مدفوع روشن مي‌گردد. در صورت عدم تغيير وضعيت، صفرا به عقب برگشته و موجب زردی و صدمه رسيدن به کبد (سيروز صفراوی ثانويه) مي‌شود. در صورت مسدود شدن مجرای لوزالمعده، انسداد قسمت نزديک مجرای مشترک مي‌تواند منجر به التهاب لوزالمعده شود.
 

بيماري‌های کيسه صفرا

اختلالات سيستم صفراوی هر ساله ميليون‌ها نفر را در دنيا مبتلا کرده و باعث درد و رنج زياد و حتی مرگ ناشی از پانکراتيت و عفونت خون مي‌گردند. بيماري‌های شايع مجاری صفراوی شامل سنگ کيسه صفرا  (cholelithiasis)، سنگ مجرای اصلی صفراوی (choledocholithiasis)، التهاب کيسه صفرا (cholecystitis) هستند که در موارد محدودتر سرطان مجرای صفرا نيز اتفاق مي‌افتد. درمان شامل رژيم، مصرف داروها و جراحی است.

سنگ کيسه و مجراي صفراوي

تشکيل سنگ صفراوی بدون وجود عفونت را  Cholelithiasisمي‌نامند. کمابيش تمام سنگ‌های صفراوی در کيسه صفرا به وجود مي‌آيند، ولی استثنائاتی هم وجود دارد. سنگ‌هايی در پشت تنگی مجرای صفراوی به خاطر توقف صفرا بعد از کوله سيستکتومي‌ (درآوردن کيسه صفرا با جراحی) به وجود مي‌آيند. بيماری سنگ کيسه صفرا سالانه ميليون‌ها نفر را در جهان مبتلا کرده و موجب مرگ و مير زيادی مي‌گردد. در بيشتر موارد، بيماری بدون عارضه بوده، ولی بيماری عارضه‌دار مي‌تواند مشکلات جدی و خطرناکی داشته باشد. سنگ‌های کيسه صفرايی که از کيسه صفرا خارج مي‌شوند ممکن است بدون ايجاد عارضه در مجرای صفراوی مشترک بمانند يا حتی ممکن است وارد دوازدهه شوند که مي‌تواند با ايجاد عارضه يا بدون عارضه باشد. اين بيماری فقط زمانی عيان مي‌شود که سنگ‌ها وارد مجاری صفراوی شده و ايجاد انسداد، درد و قولنج کنند.

التهاب کيسه صفرا

اگر صفرا نتواند وارد دوازدهه شود، التهاب کيسه صفرا به وجود مي‌آيد، نبودن صفرا در روده منجر به اختلال در جذب چربی مي‌شود و بدون حضور پيگمان‌های صفراوی رنگ مدفوع روشن مي‌گردد. در صورت عدم تغيير وضعيت، صفرا به عقب برگشته و موجب زردی و صدمه رسيدن به کبد (سيروز صفراوی ثانويه) مي‌شود. در صورت مسدود شدن مجرای لوزالمعده، انسداد قسمت نزديک مجرای مشترک مي‌تواند منجر به التهاب لوزالمعده شود.
 

برخي عوامل خطر ايجاد سنگ‌های صفرا

بيشتر سنگ‌های صفرا، سنگ‌های کلسترولی بدون رنگ مي‌باشند که عمدتا از کلسترول، بيلی روبين و نمک‌های صفراوی تشکيل شده‌اند. عوامل خطر ايجاد سنگ‌های صفرا، مونث بودن، بارداری، سن بالا، تاريخچه خانوادگی چاقی، توزيع چربی در ناحيه شکم، ديابت شيرين، ابتلا به بيماري‌های التهابی روده و استفاده از داروها (داروهای کاهش دهنده چربی خون، ضدبارداری و هورمونی از قبيل استروژن)، مي‌باشند. بعضی نژادها (مثل سرخپوستان pima، اسکانديناوی‌ها و آمريکايي‌های مکزيکی تبار) در معرض خطر بيشتری هستند. کاهش وزن سريع (چه با پيوند معده به ژژونوم و چه با محدوديت شديد در کالری يا غذا نخوردن باشد)، با افزايش بروز رسوب‌ها و سنگ‌های صفراوی همراه است.
باکتري‌ها نيز مي‌توانند در ايجاد سنگ صفرا نقش داشته باشند. عفونت‌های مزمن باعث ايجاد تغييراتی در مخاط کيسه صفرا مي‌شود که ظرفيت جذب آن را تحت تاثير قرار مي‌دهد. احتمال دارد آب يا صفرا بيشتر از حد معمول جذب مخاط گردد. 

درمان تغذيه‌ای پزشکی

درمان مخصوصی برای پيشگيری از سنگ کيسه صفرا در افراد در معرض خطر وجود ندارد. عوامل تغذيه‌ای، چاقی و يا کم غذايی شديد، بايد هر چه سريع‌تر اصلاح شوند. رژيم درمانی سنگ کيسه صفرا يک رژيم کم چربی است تا مانع انقباضات کيسه صفرا گردد. نتايج مطالعات با يکديگر در تضاد مي‌باشند که آيا چربی‌های داخل وريدی نيز انقباض کيسه صفرا را تحريک مي‌کنند يا خير.
بعد از عمل جراحی، غذا خوردن با بازگشت صداهای روده و تحمل بيمار در برداشتن لوله معدی روده ای آغاز مي‌شود. رژيم در صورت تحمل شدن مي‌تواند به يک رژيم عادی تبديل شود. در فقدان کيسه صفرا، صفرا مستقيما از کبد به روده ترشح مي‌شود. با گذشت زمان، لوله‌های صفراوی گشاد مي‌شوند تا بتوانند مشابه کيسه صفرای اصلی، صفرا را در خود نگه دارند.

منبع: دنیای تغذیه  ش ۱۲۱