گياه‌شناسي
شيرخشت ماني است كه به صورت قطعات جامد
تقريباً كروي و يا اشكال ديگر به رنگ‌هاي سفيد شيري و يا مايل به زرد با
طعم بسيار شيرين و خنك‌كننده به دو نام شيرخشت شهري و هراتي در عطاري‌هاي
ايران عرضه مي‌شود.
در گذشته و در بعضي منابع، شيرخشت را ماني مربوط به گياه كاروان‌كش با نام علمي Atraphaxis spinosa دانسته‌اند، ولي پژوهش‌هاي جديد، از جمله پژوهش‌هاي آقاي دكتر امين نشان مي‌دهد كه شيرخشت حاصل فعاليت حشره‌اي بر روي دوگونه گياه با نام‌هاي فارسي شيرخشت، گپ شير و سياه چوب با نام علمي Cotoneaster numularia و Cotoneaster numularioides از خانواده گل سرخ (Rosaceae) مي‌باشد. اين گياهان در برخي نقاط البرز مركزي و اطراف بيرجند مي‌رويند و در اثر فعاليت حشره‌اي بر روي آنها ترشحاتي ايجاد مي‌شود كه مردم محلي آنها را جمع‌آوري و به بازار عرضه مي‌کنند. شيرخشت به عنوان يك ملين خوب، تب‌بر و ماده خنك‌كننده در طب سنتي ايران مورد استفاده است.
در گذشته و در بعضي منابع، شيرخشت را ماني مربوط به گياه كاروان‌كش با نام علمي Atraphaxis spinosa دانسته‌اند، ولي پژوهش‌هاي جديد، از جمله پژوهش‌هاي آقاي دكتر امين نشان مي‌دهد كه شيرخشت حاصل فعاليت حشره‌اي بر روي دوگونه گياه با نام‌هاي فارسي شيرخشت، گپ شير و سياه چوب با نام علمي Cotoneaster numularia و Cotoneaster numularioides از خانواده گل سرخ (Rosaceae) مي‌باشد. اين گياهان در برخي نقاط البرز مركزي و اطراف بيرجند مي‌رويند و در اثر فعاليت حشره‌اي بر روي آنها ترشحاتي ايجاد مي‌شود كه مردم محلي آنها را جمع‌آوري و به بازار عرضه مي‌کنند. شيرخشت به عنوان يك ملين خوب، تب‌بر و ماده خنك‌كننده در طب سنتي ايران مورد استفاده است.
شيرخشت در طب سنتي
ابن‌سينا در كتاب قانون راجع به شيرخشت چنين گفته است:
شيرخشت يا شير‌خشك شبنمي است كه در هرات بر درخت بيد و گون كتيرا مي‌نشيند. داراي مزاج معتدل است. دارای اثر مسهلي و ديگر خواص مشابه ترنجبين، ولي از آن قوي‌تر است و خاصيت زداينده دارد.
در مخزن‌الادويه راجع به شيرخشت چنين آمده است:
شيرخشت را به فارسي شير‌خشك نامند. گفته‌اند شبنمي است كه در خراسان و هرات و بعضي بلاد فرنگ بر درختي كه آن را در نواحي خراسان كشيرو يا درختي ديگر به نام كبيرو نامند، مي‌نشيند. آن درخت به قدر دو سه قامت بلند مي‌شود و چوب آن خالدار زرد و سفيد، سبك وزن و کمیاب و قیمتی است و از آن عصا مي‌سازند.
لغت فارسي آن «شير‌خشک» به معني لبن منجمد يا مشابه شير منجمد مي‌باشد و لغت «شيرخشت» به معني صمغ مشابه شير است؛ چون خشت به معني صمغ مي‌باشد. بهترين شيرخشت تكه‌هاي بزرگ سفيد و شيرين خالص است كه چون در دهان گذارند، زود حل شود و زبان را بسيار شيرين و سرد گرداند و شيريني آن با عسل و شكر متفاوت است. طبيعت آن گرم و در رطوبت معتدل است. همچنین ملين طبع و مسهل صفرا، خلط‌آور، مقوي جگر و معده و كاهش‌دهنده حرارت بدن، رافع سرفه و خشونت سينه و حلق و تب مي‌باشد. مسهل نيكويي است كه مي‌توان آن را براي همه افراد و سنين بدون اذيت مصرف نمود. با ماءالشعير بهترين مسهل است.
اثر مسهلي آن در صورتي‌كه نزله و سرفه نباشد، با گلاب بهتر است. همچنين با ماءالشعير براي رفع تب حار و افراد گرم مزاج مفید مي‌باشد. تأثير مسهلي آن با عرق رازيانه و روغن بادام بيشتر و بهتر است. از عواض آن قراقر در معده (صداي معده) و رقيق شدن مني و سرعت انزال است.
شيرخشت يا شير‌خشك شبنمي است كه در هرات بر درخت بيد و گون كتيرا مي‌نشيند. داراي مزاج معتدل است. دارای اثر مسهلي و ديگر خواص مشابه ترنجبين، ولي از آن قوي‌تر است و خاصيت زداينده دارد.
در مخزن‌الادويه راجع به شيرخشت چنين آمده است:
شيرخشت را به فارسي شير‌خشك نامند. گفته‌اند شبنمي است كه در خراسان و هرات و بعضي بلاد فرنگ بر درختي كه آن را در نواحي خراسان كشيرو يا درختي ديگر به نام كبيرو نامند، مي‌نشيند. آن درخت به قدر دو سه قامت بلند مي‌شود و چوب آن خالدار زرد و سفيد، سبك وزن و کمیاب و قیمتی است و از آن عصا مي‌سازند.
لغت فارسي آن «شير‌خشک» به معني لبن منجمد يا مشابه شير منجمد مي‌باشد و لغت «شيرخشت» به معني صمغ مشابه شير است؛ چون خشت به معني صمغ مي‌باشد. بهترين شيرخشت تكه‌هاي بزرگ سفيد و شيرين خالص است كه چون در دهان گذارند، زود حل شود و زبان را بسيار شيرين و سرد گرداند و شيريني آن با عسل و شكر متفاوت است. طبيعت آن گرم و در رطوبت معتدل است. همچنین ملين طبع و مسهل صفرا، خلط‌آور، مقوي جگر و معده و كاهش‌دهنده حرارت بدن، رافع سرفه و خشونت سينه و حلق و تب مي‌باشد. مسهل نيكويي است كه مي‌توان آن را براي همه افراد و سنين بدون اذيت مصرف نمود. با ماءالشعير بهترين مسهل است.
اثر مسهلي آن در صورتي‌كه نزله و سرفه نباشد، با گلاب بهتر است. همچنين با ماءالشعير براي رفع تب حار و افراد گرم مزاج مفید مي‌باشد. تأثير مسهلي آن با عرق رازيانه و روغن بادام بيشتر و بهتر است. از عواض آن قراقر در معده (صداي معده) و رقيق شدن مني و سرعت انزال است.
نكات قابل توجه
1ـ پژوهش‌هاي سال‌هاي اخير بر روي شيرخشت
نشان داده است كه محصول خوراكي آن مي‌تواند انسان را تا حدي در برابر
تشعشعات اتمي مصون نگاه دارد.
2ـ استفاد‌ه‌هاي جديد و صنعتي از شيرخشت به عنوان یک ملين خوب براي كودكان و رفع زردي سريع‌تر نوزادان مي‌باشد. در اين موارد شيرخشت را مي‌توان جايگزين ترنجبين کرد.
3ـ اصطلاح «مان» به معني فرآورده‌هايي از گياهان است كه توسط گياه يا حشره‌اي كه روي آن فعاليت مي‌كند، ترشح مي‌شود. اين فرآورده‌ها اكثراً به صورت قطعاتي به اشكال مختلف (يا بي شكل) جامد، شیرين‌مزه و محلول در آب مي‌باشند كه عمده تركيبات آنها را انواع قند‌ها تشكيل مي‌دهند. توليد اين مان‌ها بسيار حساس است و به شرايط آب و هوايي و جغرافيايي محل ارتباط دارد؛ بنابراین مان فقط در بعضي مناطق تولید مي‌شود و بر روي درختان همه مناطق (ايران و جهان) به وجود نمي‌آید. مان‌ها علاوه بر خواص شيرين‌كننده و اصولاً ملين، داراي خواص ديگري نیز هستند و از قديم در طب سنتي ايران و جهان مورد استفاده بوده‌اند. باتوجه به تنوع گياهی و شرايط اكولوژي استثنايي ايران، تعداد مان‌هاي توليدشده روي گياهان ايران نسبتاً زياد و از تنوع قابل توجهي برخوردار است؛ به طوري‌كه تعداد و انواع آنها نسبت به بسياري از مناطق دنيا بيشتر است و تجارب طب سنتي ايران در اين زمينه بيشتر از ديگر نقاط دنيا است. با توجه به اينكه غير از تجربيات طب سنتي ايران مطالعات چنداني روي تركيبات و اثرات اين مان‌ها انجام نشده است، هنوز سؤالات و ابهامات زيادي در مورد آنها وجود دارد و لازم است براي روشن شدن رمز و راز نوع توليد، عوامل دخيل در توليد، حشرات و گياهان مولد، شرايط ايجاد، مواد مؤثر و اثرات و خواص آنها تحقيقات وسيعي صورت گيرد.
4ـ به نظر مي‌رسد توليد شيرخشت بر روي اين گياهان، مربوط به ايران و اطراف باشد؛ زيرا گزارشی از اين مان بر روي گونه‌هاي ديگر گياه در نقاط ديگر جهان ارائه نشده است.
5ـ ابن سینا در كتاب قانون درخت مربوط به شيرخشت را بيد و گون نام برده كه به احتمال زياد منظور اين گياه نيست؛ زیرا مشخصات آن در مخزن‌الادويه با آنها كاملاً متفاوت است و در تحقيقات جديد هم هيچ‌كدام از اين گياهان بيد و گون ارتباطي با شيرخشت ندارند و مان يا صمغ‌هاي حاصله از بيد و گون محصولات ديگري هستند كه به نام‌هاي بيد‌خشت و كتيرا مشهورند.
2ـ استفاد‌ه‌هاي جديد و صنعتي از شيرخشت به عنوان یک ملين خوب براي كودكان و رفع زردي سريع‌تر نوزادان مي‌باشد. در اين موارد شيرخشت را مي‌توان جايگزين ترنجبين کرد.
3ـ اصطلاح «مان» به معني فرآورده‌هايي از گياهان است كه توسط گياه يا حشره‌اي كه روي آن فعاليت مي‌كند، ترشح مي‌شود. اين فرآورده‌ها اكثراً به صورت قطعاتي به اشكال مختلف (يا بي شكل) جامد، شیرين‌مزه و محلول در آب مي‌باشند كه عمده تركيبات آنها را انواع قند‌ها تشكيل مي‌دهند. توليد اين مان‌ها بسيار حساس است و به شرايط آب و هوايي و جغرافيايي محل ارتباط دارد؛ بنابراین مان فقط در بعضي مناطق تولید مي‌شود و بر روي درختان همه مناطق (ايران و جهان) به وجود نمي‌آید. مان‌ها علاوه بر خواص شيرين‌كننده و اصولاً ملين، داراي خواص ديگري نیز هستند و از قديم در طب سنتي ايران و جهان مورد استفاده بوده‌اند. باتوجه به تنوع گياهی و شرايط اكولوژي استثنايي ايران، تعداد مان‌هاي توليدشده روي گياهان ايران نسبتاً زياد و از تنوع قابل توجهي برخوردار است؛ به طوري‌كه تعداد و انواع آنها نسبت به بسياري از مناطق دنيا بيشتر است و تجارب طب سنتي ايران در اين زمينه بيشتر از ديگر نقاط دنيا است. با توجه به اينكه غير از تجربيات طب سنتي ايران مطالعات چنداني روي تركيبات و اثرات اين مان‌ها انجام نشده است، هنوز سؤالات و ابهامات زيادي در مورد آنها وجود دارد و لازم است براي روشن شدن رمز و راز نوع توليد، عوامل دخيل در توليد، حشرات و گياهان مولد، شرايط ايجاد، مواد مؤثر و اثرات و خواص آنها تحقيقات وسيعي صورت گيرد.
4ـ به نظر مي‌رسد توليد شيرخشت بر روي اين گياهان، مربوط به ايران و اطراف باشد؛ زيرا گزارشی از اين مان بر روي گونه‌هاي ديگر گياه در نقاط ديگر جهان ارائه نشده است.
5ـ ابن سینا در كتاب قانون درخت مربوط به شيرخشت را بيد و گون نام برده كه به احتمال زياد منظور اين گياه نيست؛ زیرا مشخصات آن در مخزن‌الادويه با آنها كاملاً متفاوت است و در تحقيقات جديد هم هيچ‌كدام از اين گياهان بيد و گون ارتباطي با شيرخشت ندارند و مان يا صمغ‌هاي حاصله از بيد و گون محصولات ديگري هستند كه به نام‌هاي بيد‌خشت و كتيرا مشهورند.
منبع: دنیای تغذیه ش ۱۲۱
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر