نوشته : منيره دادخواه كارشناس ارشد تغذيه و رژيم درماني انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور
كم‌خوني وضعيتي است كه در آن به علت كاهش ميزان هموگلوبين و يا نقص در اندازه و تعداد گلبول‌هاي قرمز، فعاليت طبيعي آنها درخون محدود شده و دچار اختلال مي‌گردد.
هموگلوبين جزء اصلي از هر گلبول قرمز بوده و از دو بخش «هم» كه داراي اتم آهن مي‌باشد و رشته‌هاي پروتئيني «گلوبين» تشكيل شده است. وظيفه اصلي هموگلوبين، نقل و انتقال اكسيژن و دي اكسيد كربن بين خون و سلول‌هاي بافتي بدن مي‌باشد.
كم‌خوني به علل گوناگوني بروز مي‌كند؛ ولي در اكثر موارد، ريشه تغذيه‌اي دارد. به عبارتي، بر اثر كمبود دريافت برخي از مواد مغذي، ساخت طبيعي گلبول‌هاي قرمز مختل مي‌شود. دريافت كافي پروتئين، آهن، دسته‌اي از ويتامين‌هاي گروه B، ويتامين C و...، براي پيشگيري از كم‌خوني ضروري است.
بايد توجه داشت كه قبل از شروع هر نوع درمان، ابتدا بايد با روش‌هاي آزمايشگاهي، نوع و علت كم خوني مشخص گردد.
طبق آمار سازمان بهداشت جهاني، حدود يك سوم از جمعيت دنيا به كمبود آهن كه اصلي‌ترين علت بروز كم خوني تغذيه‌اي است، دچار مي‌باشند. كم‌خوني فقر آهن بين جمعيت زنان به دليل شرايط خاص فيزيولوژيك شايع تر از مردان است. در بسياري از كشور‌ها، بيشترين موارد كم‌خوني در بين كودكان زير دو سال، دختران نوجوان، زنان در سنين باروري و دوران بارداري مشاهده مي‌شود. ورزشكاران و دوندگان حرفه‌اي زن نيز چنانچه آهن كافي را از رژيم غذايي و يا مكمل‌هاي تغذيه‌اي دريافت نكنند، به كم‌خوني مبتلا مي‌گردند.
بدن ما به مقدار ناچيزي آهن در روز نياز دارد؛ ولي تامين همين مقدار بسيار حياتي است.
سهم عمده‌اي از اين آهن صــرف ساخت هموگلوبين در گلبـول‌هاي قرمـز و مابقـي صرف ساخت ميوگلوبين (پروتئين آهن‌دار) عضله، برخي از آنزيم‌ها و تركيبات شيميايي مهم حاوي آهن در بدن مي‌شود.
در كم‌خوني فقر آهن، هم اندازه گلبول‌هاي قرمز خون كوچك شده (ميكروستيك) و هم با كاهش هموگلوبين، گلبول‌ها كمرنگ (هيپوكروميك) مي‌شوند.
براي پيشگيري و يا كنترل كم خوني فقر آهن، ابتدا بايد علل ايجاد آن را به خوبي بشناسيم.
عمده ترين علل ايجاد كم‌خوني فقر آهن:
- دريافت كم آهن از رژيم غذايي روزانه:
اين وضعيت را مي‌توان در بين برخي از گياهخواران، نوجوانان و جواناني كه نسبت به كيفيت رژيم غذايي خود بي‌توجه هستند و يا اقشار كم‌درآمد جامعه كه قادر به خريد و مصرف كافي منابع حيواني آهن (انواع گوشت) نمي‌باشند، مشاهده كرد.
- جذب و دسترسي ناكافي به آهن:
شايد بتوان گفت كه ميزان جذب آهن از روده كه باعث دسترسي بدن به آن مي‌شود، مهم‌تر از مقدار آهن دريافتي از رژيم غذايي است. ميزان جذب به عوامل مختلفي بستگي دارد و در اين ميان نوع آهن و شكل الگوي غذايي از اهميت خاصي برخوردار است.
آهن در مواد غذايي به دو شكل مختلف وجود دارد: آهن «هم» موجود در جگر (گوسفند/ گوساله) و انواع گوشت‌ها كه چيزي حدود 15 درصد آن جذب مي‌شود و آهن «غير هم» كه در تخم مرغ، غلات، حبوبات، مغز دانه‌ها و... وجود دارد و جذب آن بين 3 تا 8 درصد، بسته به عوامل گوناگون در رژيم غذايي، متغير است. مثلا، ويتامين C و مقدار كمي پروتئين حيواني (انواع گوشت) در غذا، جذب آهن رژيم غذايي را افزايش مي‌دهد و تركيباتي مانند اگزالات‌ها، كربنات‌ها، فيتات ( تركيب موجود در خمير تخمير نشده نان)، فيبر غذايي، تانن و كافئين موجود در چاي و قهوه جذب آهن را كاهش مي‌دهند. جذب روده‌اي آهن مي‌تواند تحت تاثير مشكلاتي مانند كمبود اسيدمعده، بيماري‌هاي روده‌اي، اسهال و تداخلات دارويي كاهش يابد. داروهايي مانند تتراسايكلين، آنتي اسيدها، پانكراتين، سايمتدين و... با جذب آهن تداخل مي‌كنند.
- افزايش نياز به آهن:
در بعضي از دوران‌هاي زندگي، مثل كودكي، نوجواني، بارداري و شيردهي، نياز به آهن افزايش پيدا مي‌كند. در اين زمان بايد مقدار آهن دريافتي مورد توجه قرار گيرد.
- افزايش دفع آهن:
دفع آهن در شرايطي مانند خونريزي (در جراحت، تصادفات و بيماري‌هاي مزمن داخلي)، بالا بودن حجم خون دفعي در دوران قاعدگي، آلودگي به كرم‌هاي انگلي و...، افزايش مي‌يابد.
در اين وضعيت، ابتدا درمان عامل دفع آهن و سپس جايگزيني آهن دفعي حائز اهميت است.
پس به طور خلاصه مي‌توان گفت براي پيشگيري از كم‌خوني فقر آهن در دختران جوان و زنان بايد در درجه اول دريافت آهن را از رژيم غذايي افزايش داد، در هر وعده غذايي حتماً از يك منبع غذايي ويتامين C براي افزايش جذب آهن استفاده نمود، در صورت امكان در هر وعده مقدار كمي گوشت، مرغ يا ماهي مصرف كرد و از نوشيدن چاي بلافاصله قبل يا بعد غذا اجتناب نمود.
تشخيص كم‌خوني
كم‌خوني به صورت تدريجي ايجاد مي‌شود و به مرور بدن به آن عادت مي‌كند؛ به همين دليل، معمولاً علائم بشكل حاد ديده نمي‌شود. در زمان بروز مشكل، قبل از هر درماني در درجه اول، تشخيص درست نوع كم‌خوني حائز اهميت است. اين كار با انجام تست‌هاي آزمايشگاهي صورت مي‌گيرد.
با اين حال، در اكثر موارد علت اصلي كم‌خوني، كمبود آهن است.
در اين مورد علائم باليني معمولاً در مراحل پيشرفته تر كمبود آهن، در زمان تخليه ذخاير اين ماده معدني بروز مي‌كند. از جمله اين علائم مي‌توان به رنگ پريدگي پوست، مخاط و زبان، بي رنگ شدن بافت پوششي زير چشم‌ها، بي‌اشتهايي، خستگي، ريزش مو، اختلال در رشد كودكان، كاهش اسيد معده و در صورت عدم درمان در مراحل پيشرفته اختلال در عملكرد طبيعي دستگاه تنفس و قلب و عروق، اشاره كرد.
البته قبل از پديدار شدن علائم باليني بايد با انجام بررسي‌هاي آزمايشگاهي، وضعيت آهن بدن و احتمال وجود كم‌خوني ارزيابي شود. كمبود آهن بدن را مي‌توان در مراحل اوليه با اندازه گيري شاخص‌هايي مثل فريتين سرم (نشان‌دهنده ذخاير آهن)، آهن سرم، مقدار ترانسفرين در گردش و درصد اشباع ترانسفرين (نشان‌دهنده ميزان تامين آهن براي بافت‌هاي بدن) تعيين نمود.
اين شاخص‌ها قبل از ظهور علائم كم‌خوني مي‌توانند به خوبي كمبود آهن را نشان دهند. لازم به ذكر است كه ميزان هموگلوبين خون شاخص دقيقي براي تعيين كمبود آهن بدن نيست؛ زيرا تا مراحل پيشرفته كمبود، سطح آن ثابت مي‌ماند. با اين شاخص كم‌خوني فقر آهن از ساير كم‌خوني‌ها قابل تشخيص نمي‌باشد و حتي در افراد سالم نيز سطح آن به طور چشمگيري قابل تغيير است.
كنترل و درمان كم‌خوني
در افرادي كه به كم‌خوني مبتلا هستند، تنها تصحيح الگوي غذايي كافي نيست. اين افراد پس از معاينات و تشخيص آزمايشگاهي بايد از مكمل‌هاي غذايي آهن نيز استفاده كنند. مدت زمان، نوع و دوز مصرفي مكمل، بنا به نظر پزشك متخصص تعيين مي‌گردد. بعد از دريافت مرتب يك دوره دارو، بايد مجدداً تست‌هاي آزمايشگاهي جهت اطمينان از تكميل ذخاير آهن تكرار شود.
بايد توجه داشت كه مصرف بي رويه و خودسرانه مكمل آهن باعث تجمع آن در بدن مي‌شود و مشكلات جدي به دنبال خواهد داشت.
گاهي اوقات كم‌خوني در اثر كمبود ساير مواد مغذي (اسيد فوليك و ويتامين B12 ) است. ذخاير اسيد فوليك بدن بعد از 2 تا 4 ماه در كساني كه رژيم غذايي آنها فاقد اين ويتامين است، تخليه مي‌شود و ذخاير ويتامين B12 در افراد گياهخوار كه مكمل دريافت نمي‌كنند و يا در اثر وجود پاره‌اي مشكلات، دستخوش تغيير مي‌گردد.
در هردوي اين موارد علائم كم‌خوني مشابه است؛ ولي درمان بايد دقيقاً با تشخيص درست علت صورت گيرد، زيرا كمبود ويتامين B12 به غير از كم‌خوني، با آسيب‌هاي عصبي نيز همراه مي‌باشد كه با تجويز درست مكمل، بهبود خواهد يافت. از منابع غذايي ويتامين B12 مي‌توان به جگر، انواع گوشت، تخم مرغ و شير و لبنيات اشاره كرد.
در زمان بارداري به علت اينكه نياز به اسيد فوليك تقريباً دوبرابر مي‌شود، دريافت مكمل غذايي آن ضروري است. جگر، حبوبات، اسفناج، بروكلي، آب پرتقال تازه و... از منابع غذايي اسيد فوليك مي‌باشند.
منبع: دنیای تغذیه ش 84
كم‌خوني وضعيتي است كه در آن به علت كاهش ميزان هموگلوبين و يا نقص در اندازه و تعداد گلبول‌هاي قرمز، فعاليت طبيعي آنها درخون محدود شده و دچار اختلال مي‌گردد.هموگلوبين جزء اصلي از هر گلبول قرمز بوده و از دو بخش «هم» كه داراي اتم آهن مي‌باشد و رشته‌هاي پروتئيني «گلوبين» تشكيل شده است. وظيفه اصلي هموگلوبين، نقل و انتقال اكسيژن و دي اكسيد كربن بين خون و سلول‌هاي بافتي بدن مي‌باشد.
كم‌خوني به علل گوناگوني بروز مي‌كند؛ ولي در اكثر موارد، ريشه تغذيه‌اي دارد. به عبارتي، بر اثر كمبود دريافت برخي از مواد مغذي، ساخت طبيعي گلبول‌هاي قرمز مختل مي‌شود. دريافت كافي پروتئين، آهن، دسته‌اي از ويتامين‌هاي گروه B، ويتامين C و...، براي پيشگيري از كم‌خوني ضروري است.
بايد توجه داشت كه قبل از شروع هر نوع درمان، ابتدا بايد با روش‌هاي آزمايشگاهي، نوع و علت كم خوني مشخص گردد.
طبق آمار سازمان بهداشت جهاني، حدود يك سوم از جمعيت دنيا به كمبود آهن كه اصلي‌ترين علت بروز كم خوني تغذيه‌اي است، دچار مي‌باشند. كم‌خوني فقر آهن بين جمعيت زنان به دليل شرايط خاص فيزيولوژيك شايع تر از مردان است. در بسياري از كشور‌ها، بيشترين موارد كم‌خوني در بين كودكان زير دو سال، دختران نوجوان، زنان در سنين باروري و دوران بارداري مشاهده مي‌شود. ورزشكاران و دوندگان حرفه‌اي زن نيز چنانچه آهن كافي را از رژيم غذايي و يا مكمل‌هاي تغذيه‌اي دريافت نكنند، به كم‌خوني مبتلا مي‌گردند.
بدن ما به مقدار ناچيزي آهن در روز نياز دارد؛ ولي تامين همين مقدار بسيار حياتي است.
سهم عمده‌اي از اين آهن صــرف ساخت هموگلوبين در گلبـول‌هاي قرمـز و مابقـي صرف ساخت ميوگلوبين (پروتئين آهن‌دار) عضله، برخي از آنزيم‌ها و تركيبات شيميايي مهم حاوي آهن در بدن مي‌شود.
در كم‌خوني فقر آهن، هم اندازه گلبول‌هاي قرمز خون كوچك شده (ميكروستيك) و هم با كاهش هموگلوبين، گلبول‌ها كمرنگ (هيپوكروميك) مي‌شوند.
براي پيشگيري و يا كنترل كم خوني فقر آهن، ابتدا بايد علل ايجاد آن را به خوبي بشناسيم.
عمده ترين علل ايجاد كم‌خوني فقر آهن:
- دريافت كم آهن از رژيم غذايي روزانه:
اين وضعيت را مي‌توان در بين برخي از گياهخواران، نوجوانان و جواناني كه نسبت به كيفيت رژيم غذايي خود بي‌توجه هستند و يا اقشار كم‌درآمد جامعه كه قادر به خريد و مصرف كافي منابع حيواني آهن (انواع گوشت) نمي‌باشند، مشاهده كرد.
- جذب و دسترسي ناكافي به آهن:
شايد بتوان گفت كه ميزان جذب آهن از روده كه باعث دسترسي بدن به آن مي‌شود، مهم‌تر از مقدار آهن دريافتي از رژيم غذايي است. ميزان جذب به عوامل مختلفي بستگي دارد و در اين ميان نوع آهن و شكل الگوي غذايي از اهميت خاصي برخوردار است.
آهن در مواد غذايي به دو شكل مختلف وجود دارد: آهن «هم» موجود در جگر (گوسفند/ گوساله) و انواع گوشت‌ها كه چيزي حدود 15 درصد آن جذب مي‌شود و آهن «غير هم» كه در تخم مرغ، غلات، حبوبات، مغز دانه‌ها و... وجود دارد و جذب آن بين 3 تا 8 درصد، بسته به عوامل گوناگون در رژيم غذايي، متغير است. مثلا، ويتامين C و مقدار كمي پروتئين حيواني (انواع گوشت) در غذا، جذب آهن رژيم غذايي را افزايش مي‌دهد و تركيباتي مانند اگزالات‌ها، كربنات‌ها، فيتات ( تركيب موجود در خمير تخمير نشده نان)، فيبر غذايي، تانن و كافئين موجود در چاي و قهوه جذب آهن را كاهش مي‌دهند. جذب روده‌اي آهن مي‌تواند تحت تاثير مشكلاتي مانند كمبود اسيدمعده، بيماري‌هاي روده‌اي، اسهال و تداخلات دارويي كاهش يابد. داروهايي مانند تتراسايكلين، آنتي اسيدها، پانكراتين، سايمتدين و... با جذب آهن تداخل مي‌كنند.
- افزايش نياز به آهن:
در بعضي از دوران‌هاي زندگي، مثل كودكي، نوجواني، بارداري و شيردهي، نياز به آهن افزايش پيدا مي‌كند. در اين زمان بايد مقدار آهن دريافتي مورد توجه قرار گيرد.
- افزايش دفع آهن:
دفع آهن در شرايطي مانند خونريزي (در جراحت، تصادفات و بيماري‌هاي مزمن داخلي)، بالا بودن حجم خون دفعي در دوران قاعدگي، آلودگي به كرم‌هاي انگلي و...، افزايش مي‌يابد.
در اين وضعيت، ابتدا درمان عامل دفع آهن و سپس جايگزيني آهن دفعي حائز اهميت است.
پس به طور خلاصه مي‌توان گفت براي پيشگيري از كم‌خوني فقر آهن در دختران جوان و زنان بايد در درجه اول دريافت آهن را از رژيم غذايي افزايش داد، در هر وعده غذايي حتماً از يك منبع غذايي ويتامين C براي افزايش جذب آهن استفاده نمود، در صورت امكان در هر وعده مقدار كمي گوشت، مرغ يا ماهي مصرف كرد و از نوشيدن چاي بلافاصله قبل يا بعد غذا اجتناب نمود.
تشخيص كم‌خوني
كم‌خوني به صورت تدريجي ايجاد مي‌شود و به مرور بدن به آن عادت مي‌كند؛ به همين دليل، معمولاً علائم بشكل حاد ديده نمي‌شود. در زمان بروز مشكل، قبل از هر درماني در درجه اول، تشخيص درست نوع كم‌خوني حائز اهميت است. اين كار با انجام تست‌هاي آزمايشگاهي صورت مي‌گيرد.
با اين حال، در اكثر موارد علت اصلي كم‌خوني، كمبود آهن است.
در اين مورد علائم باليني معمولاً در مراحل پيشرفته تر كمبود آهن، در زمان تخليه ذخاير اين ماده معدني بروز مي‌كند. از جمله اين علائم مي‌توان به رنگ پريدگي پوست، مخاط و زبان، بي رنگ شدن بافت پوششي زير چشم‌ها، بي‌اشتهايي، خستگي، ريزش مو، اختلال در رشد كودكان، كاهش اسيد معده و در صورت عدم درمان در مراحل پيشرفته اختلال در عملكرد طبيعي دستگاه تنفس و قلب و عروق، اشاره كرد.
البته قبل از پديدار شدن علائم باليني بايد با انجام بررسي‌هاي آزمايشگاهي، وضعيت آهن بدن و احتمال وجود كم‌خوني ارزيابي شود. كمبود آهن بدن را مي‌توان در مراحل اوليه با اندازه گيري شاخص‌هايي مثل فريتين سرم (نشان‌دهنده ذخاير آهن)، آهن سرم، مقدار ترانسفرين در گردش و درصد اشباع ترانسفرين (نشان‌دهنده ميزان تامين آهن براي بافت‌هاي بدن) تعيين نمود.
اين شاخص‌ها قبل از ظهور علائم كم‌خوني مي‌توانند به خوبي كمبود آهن را نشان دهند. لازم به ذكر است كه ميزان هموگلوبين خون شاخص دقيقي براي تعيين كمبود آهن بدن نيست؛ زيرا تا مراحل پيشرفته كمبود، سطح آن ثابت مي‌ماند. با اين شاخص كم‌خوني فقر آهن از ساير كم‌خوني‌ها قابل تشخيص نمي‌باشد و حتي در افراد سالم نيز سطح آن به طور چشمگيري قابل تغيير است.
كنترل و درمان كم‌خوني
در افرادي كه به كم‌خوني مبتلا هستند، تنها تصحيح الگوي غذايي كافي نيست. اين افراد پس از معاينات و تشخيص آزمايشگاهي بايد از مكمل‌هاي غذايي آهن نيز استفاده كنند. مدت زمان، نوع و دوز مصرفي مكمل، بنا به نظر پزشك متخصص تعيين مي‌گردد. بعد از دريافت مرتب يك دوره دارو، بايد مجدداً تست‌هاي آزمايشگاهي جهت اطمينان از تكميل ذخاير آهن تكرار شود.
بايد توجه داشت كه مصرف بي رويه و خودسرانه مكمل آهن باعث تجمع آن در بدن مي‌شود و مشكلات جدي به دنبال خواهد داشت.
گاهي اوقات كم‌خوني در اثر كمبود ساير مواد مغذي (اسيد فوليك و ويتامين B12 ) است. ذخاير اسيد فوليك بدن بعد از 2 تا 4 ماه در كساني كه رژيم غذايي آنها فاقد اين ويتامين است، تخليه مي‌شود و ذخاير ويتامين B12 در افراد گياهخوار كه مكمل دريافت نمي‌كنند و يا در اثر وجود پاره‌اي مشكلات، دستخوش تغيير مي‌گردد.
در هردوي اين موارد علائم كم‌خوني مشابه است؛ ولي درمان بايد دقيقاً با تشخيص درست علت صورت گيرد، زيرا كمبود ويتامين B12 به غير از كم‌خوني، با آسيب‌هاي عصبي نيز همراه مي‌باشد كه با تجويز درست مكمل، بهبود خواهد يافت. از منابع غذايي ويتامين B12 مي‌توان به جگر، انواع گوشت، تخم مرغ و شير و لبنيات اشاره كرد.
در زمان بارداري به علت اينكه نياز به اسيد فوليك تقريباً دوبرابر مي‌شود، دريافت مكمل غذايي آن ضروري است. جگر، حبوبات، اسفناج، بروكلي، آب پرتقال تازه و... از منابع غذايي اسيد فوليك مي‌باشند.
منبع: دنیای تغذیه ش 84
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر