نوشته : تحريريه دنياي تغذيه
آيا هوش با تغذيه افراد در ارتباط است؟ كدام مواد مغذي و چه غذاهايي در تقويت فعاليت‌هاي فكري تأثير بيشتري دارند؟ آيا تغذيه قبل از بارداري در هوش كودكان نقش دارد؟ چه گياهان دارويي در تقويت هوش موثرند؟ خوردن يا نخوردن صبحانه چه تأثيري بر روي هوش مي‌گذارد؟ آيا استفاده از رژيم‌هاي لاغري غلط در كاهش ضريب هوشي موثر است؟ و ....
در پاسخ به اين سوالات بر آن شديم تا موضوع برداشت آزاد اين شماره از دنياي تغذيه را به هوش و ارتباط آن با تغذيه اختصاص دهيم.
كارشناساني كه در برداشت آزاد اين شماره در خدمتشان هستيم از اين قرارند:
دكتر سيدمرتضي صفوي؛ متخصص تغذيه و دانشيار دانشگاه علوم پزشكي اصفهان
دكتر محمدرضا وفا؛ متخصص تغذيه و دانشيار دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي ايران
دكتر محمدحسين صالحي‌سورمقي؛ دكتراي تخصصي فارماكوگنوزي و استاد دانشكده داروسازي دانشگاه تهران
دکتر سید مرتضی صفوی؛ متخصص تغذیه و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گفت: «هوش و استعداد رابطه مستقیمي با تغذیه فرد دارند. پس پیگیری رشد کودک در این میان اهمیت خاصی خواهد داشت.
در این رابطه قبلا دانشمندان به نتیجه خوبی دست یافته‌اند و آن بررسی و تحلیل رشد کودک بر اساس شاخص‌های خاصی است که بدان شاخص رشد یا نمودارهای متروپولیتن می‌گویند که این نمودارها برای هر کشوری بسته به شرایط رشدی کودکان آن کشور طراحی و تدوین شده است.
در کودکان کم‌وزن به علت عدم تامین حداقل نیازهای غذايی روزانه کودک، اولین شاخص در کاهش وزن و کاهش رشد قد خودنمايی می‌کند و این بدان معنا است که سطح سلولی بدن به علت عدم دریافت مواد غذايی نتوانسته به رشد و تکثیر خود ادامه دهد. پس می‌توان گفت مغز نیز که یکی از اجزای بدن است به اندازه کافی رشد نکرده و نتوانسته به ظرفیت‌های لازم خود دست یابد. البته اگر در دوران رشد کودک خیلی زود به جبران خسارات وارده بپردازیم، جای امید هست که بدن و اندام‌های آن به ظرفیت‌های لازم خود برسند و جبران کاستی‌ها نیز بشود، اما اگر سوءتغذیه برای مدت طولانی ادامه داشته باشد کودک دچار یک‌سری رخدادهای ناخوشایند خواهد شد که مهم ترین آنها عقب ماندگی ذهنی کودک است و در ادامه ممکن است برون ده قلب نیز کاهش بيابد و درنتیجه ریه‌ها نیز به خوبی نقش خود را در تامین اکسیژن سلول‌ها تامین نکنند.
درجات کمتر خسارت ناشی از سوء تغذیه در زمانی است که شاخص‌های کاهش وزن و قد خیلی تغییر نمی‌کنند یا به عبارت دیگر شرایط فیزیکی کودک در حدی نیست که والدین و اطرافیان را به فکر تعقیب موضوع بیندازد و کودک از یک سوءتغذیه مزمن آرام رنج می‌برد، با دیگر کودکان هم سن خود مقایسه می‌شود و همان ظرفیت‌های دیگران نیز از او انتظار می‌رود در صورتی که او قادر به انجام آن کارها و رسیدن به آن ظرفیت‌ها نیست.
دراین شرایط کودک به علت یک‌سری مشکلات اعم از کم‌خونی و یا کاهش مختصر بازده ریوی قادر به تحمل شرایط دیگر هم ردیف‌های خود نیست. مطالب را آنگونه که باید نمی تواند تحلیل کند. در ضبط و یاد آوری موضوعات به اندازه دیگران نیست و همه این مشکلات روز به روز زیادتر می‌شود، چرا که بر مجهولات او افزوده شده بدون آنکه کسی وی را درک کند».
وي افزود: «بخش زیادی از انرژی روزانه ما به مصرف سلول‌های مغزی می‌رسد. حال در صورت کاهش انرژی و کمبود آن، بدن نمی‌تواند همه نیازهای مغز را فراهم کند و این اندام مهم که در سال‌های اولیه زندگی در حال شکل گیری است، نمی تواند به ظرفیت‌های لازم خود برسد.
در بیشتر تحقیقات ارتباط تغذیه و هوش مشخص شده و آمارها حاکی از آن است که در صورت نداشتن تغذیه متناسب، کودک نمی‌تواند به سوالات پاسخ مناسبی بدهد.
شکل‌گیری سلول‌های مغزی اگر بر پایه و بنیاد محکمی استوار باشد، در نتیجه تحمل پذیرش ظرفیت‌های بالا را نیز در خود دارد.
نیاکان ما نیز به نقش تغذیه و هوش اعتقاد داشتند و بر همین اساس در دوران بارداری به مادر باردار سفارش می‌کردند تا در خوردن غذاهای خود دقت داشته باشد و مواد غذايی که امروز مشخص شده سرشار از ویتامین‌ها و املاح هستند را به مادر توصیه می‌کردند، مثلا خوردن کشمش، مویز، دانه‌ها و مغزها را به همراه میوه‌ها موثر می‌دانستند. از جمله عواملی که در افزایش هوش موثر هستند، می‌توان به ریز مغذی‌ها اشاره کرد که از مهم‌ترین آنها آهن است. آهن در دوران رشد در ساخت بسیاری از ویتامین‌ها و انجام واکنش‌ها و حتی به صورت کوآنزیم جهت فعالیت‌های سلولی نقش خود را ایفا می‌کند. در صورت کمبود آهن، ایجاد اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم عصبی رخ خواهد داد. محققین معتقدند کودکانی که در دوران رشد فقر آهن داشته‌اند، در بزرگسالی پرخاشگر و زودرنج خواهند بود. اسیدفولیک هم که نقش تشکیل لوله‌های عصبی را به آن نسبت می‌دهند، از دیگر عوامل موثردر افزایش هوش می‌باشد. همچنين در اين خصوص باید به ویتامین C اشاره کرد که در افزایش جذب آهن موثر است.
ویتامین D و پروتئین هم از مواردی هستند که در صورت کاهش آنها رشد مغزی دچار اختلال خواهد شد.
از دیگر ریزمغذی‌ها، باید به روی اشاره شود که در صورت کاهش آن رشد مغزی با مشکل روبه‌رو خواهد شد. در مناطقی که خاک آن مقدار روی لازم را ندارد، مشاهده شده که کودکان از ضریب هوشی بالايی برخوردار نیستند. از منابع خوب روی می‌توان به انواع سبزی‌ها به‌خصوص سبزی‌های ریشه‌ای مثل پیاز و غذاهای دریايی به‌خصوص ماهی‌های آب‌های شور اشاره کرد.
از منابع خوب آهن نیز مي‌توان به انواع غذاهای گوشتی، تخم مرغ، حبوبات، خشکبار، میوه‌های خشک مثل انجیر و هلو، سبزی‌های با برگ سبز، اسفناج و مغزها اشاره کرد. در صورتی که مواد غذايی گوشتی را در کنار ویتامین C مصرف کنیم، امکان افزایش جذب آهن را فراهم کرده‌ایم.
از منابع خوب اسید فولیک هم باید به منابع گوشتی، سبزیجات و مغزها اشاره نمود. در جگر هم می‌توان به مقدار کافی همه منابع مورد نیاز را یافت».
اين متخصص تغذيه در پاسخ به اين سوال كه آیا استفاده از رژیم‌های لاغری غلط در کاهش ضریب هوشی موثر می‌باشد، گفت: «رژیم‌های غذايی اگر مبتنی بر اصول رژیم نویسی تنظیم نشده باشند، کفایت لازم را نداشته و می‌توانند به دلیل فقدان ویتامین‌ها و املاح مشکل‌زا بوده و تاثیر نامناسبی بر روی سلامت افراد داشته باشند.
طبعا اگر رژیم غذايی ارائه شده از ویژگی‌های لازم برخوردار نباشد و از نظر مواد غذايی موثر بر هوش و حافظه فقیر باشد، می‌تواند در کاهش ضریب هوشی نیز نقش داشته باشد».
دكتر صفوي افزود: «دو سال اول زندگی، یک دوره طلایی برای کودک محسوب می‌شود. در این دوره وظیفه سنگینی بر دوش پدر و مادر می‌باشد که علاوه بر تأثیر بر ضریب هوشی کودک، سلامتی جسمی و روحی او را هم در همین دو سال شکل مي‌دهد.
بر اساس تحقیقات جدیدی که صورت گرفته، ضریب هوشی کودک از زمان بارداری مادر تا سن ۲ یا حداکثر ۳ سالگی شکل می‌گیرد و در این میان تغذیه صحیح مادر قبل از بارداری و در طی آن، تغذیه کودک با شیر مادر و تغذیه صحیح کودک تا سن دو سالگی به ترتیب زیر در ضریب هوشی او مؤثر می‌باشند:
-۱ کمبود آهن ۹ درجه ضریب هوشی را کاهش می‌دهد.
-۲ محرومیت از شیر مادر ۸ درجه ضریب هوشی را کاهش می‌دهد.
-۳ تولد با وزن کم ۵ درجه ضریب هوشی را کاهش می‌دهد.
همه موارد بالا تلفیقی از تغذیه صحیح مادر و کودک مي‌باشند. اگر مادر در دوران بارداری تغذیه کافی و مناسبی نداشته باشد، منجر به تولد کودک با وزن کم خواهد شد.
ضریب هوشی کودک از زمان بارداری مادر تا سن ۲ یا حداکثر ۳ سالگی شکل می‌گیرد.
در جهان ۲ میلیارد نفر از کمبود آهن رنج می‌برند. پس لازم است مادران قبل از حاملگی و نیز حین حاملگی با انجام آزمایش لازم از میزان آهن خود مطلع باشند و در صورت نیاز قبل از حاملگی، فقر آهن خود را درمان نمایند.
در قدم بعدی باید توجه شود که کودک با شروع تغذیه تکمیلی، آهن کمکی دریافت کند و چون معمولاً شربت‌ها و قطره‌های آهن موجود کمی بد مزه می‌باشند، مادران به شربت‌های تجارتی مختلفی روی می‌آورند، ولی غافل از اینکه هیچکدام از این شربت‌های خوشمزه معمولاً نیاز کودکشان را تأمین نمی کند. پس مادران عزیز بايد سعی کنند با هر ترفندی که شده قطره یا شربت آهن کودک را (حتی شده به زور) به کودک بخورانند و توجه کنند که کاهش یا افزایش ۹ درجه ضریب هوشی می‌تواند زندگی کودک شما را متحول کند.
دادن شیر مادر هم همانطور که ذكر شد، ۸ درجه در ضریب هوشی مؤثر می‌باشد. مادران باید مواظب باشند به آسانی و به دلایل عجیب و غریب کودک خود را از شیر مادر و ۸ درجه ضریب هوشی بی‌بهره نگذارند.
حتی دیده شده نوزادانی که شیر خشک می‌خورند، در صورتی که شیر خشک را از دست مادر خود بخورند، ضریب هوشی بهتری نسبت به کودکانی دارند که شیرشان را از دست افراد دیگر خورده‌اند».
وي با بيان اينكه تغذيه مسلماً تأثير چشمگيري بر ضريب هوشي افراد به خصوص كودكان كه در حال شكل‌گيري روحي و مغزي مي‌باشند، دارد، دسته‌بندي افراد را بر اساس ضريب هوشي آنها به اين صورت عنوان نمود:
«ضریب هوشی زیر ۷۵، معمولاً افراد عقب‌مانده؛ ضریب هوشی بین ۷۵ تا ۹۰، افراد کندآموز؛ ضریب هوشی بین ۹۰ تا ۱۱۰، افراد معمولی؛ ضریب هوشی بین ۱۱۰ تا ۱۲۵، افراد باهوش؛ ضریب هوشی بین ۱۲۵ تا ۱۳۵، افراد تیزهوش و ضریب هوشی بالای ۱۳۵، افراد نابغه مي‌باشند».
دكتر صفوي در پايان توصيه‌هاي زير را براي افزايش هوش بيان نمود: «سرب یکی از پایدارترین و منتشرترین فلزات سنگین محیط زیست است. سرب در صورت تماس و جذب کافی می‌تواند برای انسان مسمومیت‌زا باشد. به علت اینکه هیچگونه نفع یا عملکرد ضروری شناخته شده‌ای در سیستم‌های حیاتی ندارد، باید افراد را از مواجهه زیاد با سرب حفاظت نمود و عامه مردم را در مورد عادات شخصی آموزش داد تا به این هدف کمک شود.
در سال‌های اخیر در مورد نقش سرب در اثرگذاری روی رفتار و نمو عصبی کودکان مطالب زیادی نگاشته شده است. سرب به‌طور واضح قادر به اثرگذاری منفی روی سیستم اعصاب مرکزی در مقادیر بالا می‌باشد.
همچنین تعدادی از مواد غذايی دارای اثر منفی روی هوش تشخیص داده شده‌اند. این دسته مواد غذايی عبارتند از انواع شکلات، پفک، بیسكویت، پاستیل‌های رنگی، نوشابه‌ها، فرآورده‌های گوشتی غیر استاندارد و بیش از اندازه و انواع فست‌فود‌ها كه به علت بار آلودگی بالای آنها و همچنین به علت چربی بیش از اندازه‌ای که در آنها وجود دارد، می‌توانند زیانبار باشند. اینکه کاهش هوش را به زیاده روی در مصرف این دسته از مواد غذايی نسبت می‌دهند، دور از انتظار نیست، چرا که وقتی با نگاه موشکافانه به این دسته از غذاها نگاه می‌کنیم، مشخص می‌شود به علت وجود مواد نگهدارنده و انواع رنگ‌ها که از طریق خوردن زیاد این دسته از مواد غذايی به بدن کودک انتقال می‌یابند، جذب یک‌سری از ریزمغذی‌ها مختل شده یا کاهش می‌یابد. از طرفی این دسته از مواد غذايی بیشتر دارای کالری هستند تا پروتئین و باعث افزایش وزن کودک و افزایش بافت چربی در اطراف اندام‌های بدن به‌خصوص رگ‌ها و مویرگ‌هایی که وظیفه تامین خون و اکسیژن بافت‌ها‌ها را برعهده دارند، می‌شود.
بیشتر این کودکان بخشی از غذای خود را با خوردن این مواد غذايی بی ارزش تامین می‌کنند و به علت کاهش ریزمغذی‌ها دچار یک سیکل منفی در اشتها نسبت به دریافت دیگر مواد غذايی خواهند شد. بیشتر والدین در هنگام درخواست کودک خود دقت لازم را نداشته و بلافاصله با درخواست کودک موافقت می‌کنند که در این خصوص باید دقت و آگاهی لازم صورت پذیرد.
برای كودكی كه آماده رفتن به مهدكودك و مدرسه می‌شود، خوردن صبحانه بسیار اساسی است و مادران عزیز باید به این وعده غذایی اهمیت ویژه‌ای بدهند. مصرف صبحانه به كودكان كمك می‌كند تا فراگیری بهتری داشته باشند. انرژی و مواد مغذی مصرف شده می‌تواند توجه، میزان انرژی و تحرك كودك را تحریك كند و باعث افزایش تحرك و حركات ورزشی و در نهایت نشاط در كودكان شود. کودک صبحانه نخورده در ساعت ۹ الی ۱۰ صبح به میزان قابل توجهی دچار افت قند خون می‌شود. استعداد یادگیری او به ویژه در درس‌هایی كه به تفكر و اندیشه نیاز دارند كاهش می‌یابد. چنین دانش آموزی ممكن است دچار افت تحصیلی و بیزاری از مدرسه نیز بشود.
ژن‌ها عامل مهمی در تعیین هوش كودك هستند، ولی مطالعات نشان می‌دهند غذایی كه كودك می‌خورد، نیز تاثیرگذار است.
غلات یك صبحانه سالم برای حفظ انرژی كودك در طول ساعات مدرسه بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است. کودکانی كه صبحانه می‌خورند، دارای قابلیت تمركز بیشتر، حافظه و یادگیری بیشتری هستند. علاوه برآن می‌توانند در كلاس‌های ریاضی بهتر عمل كنند.
تمام صبحانه‌ها یكسان نیستند. بهتر است از برخی غلات صبحانه با شكر فراوان استفاده نشود.
اگر كودك شما غلات صبحانه‌ای دوست ندارد، از تخم مرغ استفاده كنید. مصرف تخم مرغ به ایجاد سلول‌های حافظه كمك مي‌‌كند.
ماهی‌های چرب مانند ماهي آزاد، تون و ساردين كه منبع غني اسيدهاي چرب امگا-3 هستند، تاثیر بسزايی دارند.
امگا-3 به‌طور چشمگیری به تقویت سلول‌های مغز جهت افزایش یادگیری و تمركز كمك می‌كند. تحقیقات نشان می‌دهند روغن ماهی می‌تواند عامل مهمی برای تقویت ضریب هوشی باشد و به مشكلات رفتاری كودكان مانند اختلال كمبود توجه و بیش‌فعالی كودكان كمك كند.
آووكادو، گردو و بادام نيز منابع مفید دیگری از امگا-3 هستند.
غلات كامل سرشار از ویتامین B هستند و به افزایش عملكرد حافظه كمك می‌كنند. نان‌های كامل بر خلاف نان سفید انرژی را به آرامی و به‌صورت یكنواخت در بدن آزاد نموده و به كودكان و افراد بزرگسال كمك می‌كنند. قند خون منظم و سطح تمركز و هشیاری بیشتری داشته باشند.
تحقیقات نشان می‌دهند غذاهای سرشار از آهن مانند گوشت قرمز بدون چربی، میوه‌های خشك، غلات كامل و حبوبات، میزان انرژی و سطح هشیاری را افزایش می‌دهند. كودكان تقریبا آهن را به حد كافی دريافت نمي‌كنند. كمبود آهن می‌تواند سطح عملكرد شناختی را تا حدی پایین بياورد كه منجر به ضعف در فعالیت‌های آكادمیك شود.
شما می‌توانید كمبود آهن را با استفاده از ساندویچ كره بادام زمینی برای ناهار و استیك همبرگر بدون چربی برای شام رفع نمایید».
دكتر محمدرضا وفا؛ متخصص تغذيه و دانشيار دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي ايران مهمان ديگر برداشت آزاد اين شماره از دنياي تغذيه گفت: «تغذیه صحیح و کافی يعني دریافت مواد مغذی مختلف از مواد غذایی گوناگون به‌نحوی که فرد را در حال سلامت و شادابی نگه دارد و او بتواند از حداکثر پتانسیل جسمی و ذهنی خود استفاده نماید. به بیان دیگر اگر در تمام اوقات زندگی (از دوران جنینی تا کهنسالی) مواد مغذی مختلف و مورد نیاز بدن متناسب با نیاز تامین نشوند، احتمال بروز اختلالات ذهنی و هوشی وجود دارد و اگر این اختلالات در دوران‌های بحرانی رشد و تکامل اتفاق بيفتد، به احتمال فراوان اثرات دائمی بر جاي خواهند گذاشت».
وي در خصوص مواد مغذي مفيد در تقويت فعاليت‌هاي فكري افزود: «تقریبا تمام مواد مغذی به‌گونه‌ای در عملکرد ذهنی نقش دارند، اما شاید بتوان بر اساس پژوهش‌های فراوانی که از دیرباز تاکنون انجام شده، به نقش قابل توجه ید، آهن، روی، ویتامین‌هاي A، D، C و سایر ترکیبات آنتی‌اکسیداتیو و پروتئین کافی در رژیم خوراکی و به‌ویژه در دوران رشد، اسید‌های چرب ضروری و ویتامین‌های گروه B با تاکید بیشتر اشاره کرد، بنابراین تمام غذاهایی که حاوی این مواد مغذی هستند بسیار اهمیت دارند و از آنجا که یک غذای خاص و گروه غذایی حاوی تمامی این مواد مغذی نیست، بهترین و مهم‌ترین توصیه این است که تمامی افراد در تمام گروه‌های سنی سعی كنند تمام گروه‌های اصلی غذایی در برنامه روزانه آنها وجود داشته باشد».
دكتر وفا افزود: «هر گونه اختلال خوراکی که در تعادل و کفایت تغذیه‌ای ایجاد شود، علاوه بر جسم و حتی در بسیاری از موارد پیش از اثر گذاری بر جسم، بر روح و ذهن اثر نامطلوب دارد. این مشکلات از اختلال در تمرکز ذهنی، افسردگی و تغییر حالات روحی- روانی شروع می‌شوند و می‌توانند حتی بر بهره هوشی اثر بگذارند و نهایتا منجر به ضایعات جدی آناتومیکال در مغز شوند. البته همانطور که پیشتر اشاره شد، زمان وقوع این اختلالات نیز بسیار اهمیت دارد. از طرفی مصرف بیش از حد برخی از خوراکی‌ها نیز می‌تواند بر عملکردهای مغزی اثر نامطلوب داشته باشد، مثل فرآورده‌های تخمیری، خوراکی‌های بسیار شور و بسیار چرب و الگوی غذایی بسیار پر پروتئین در طولانی مدت. مصرف نوشیدنی‌های مدر و الکل نیز به‌دلیل ترکیبات خاص آنها و به‌دلیل ايجاد کم‌آبی (دهیدراتاسیون)، به‌شدت بر عملکرد مغزی اثر سوء دارد».
دكتر محمدحسين صالحي سورمقي؛ دكتراي تخصصي فارماكوگنوزي و استاد دانشكده داروسازي دانشگاه تهران نيز در مورد گياهان موثر در تقويت هوش عنوان نمود: «همه گياهان از جمله ميوه‌ها و سبزيجات كه حاوي انواع ويتامين‌ها، املاح، قندها، چربي‌ها و پروتئين‌ها هستند، براي انسان ضروري مي‌باشند، چون مهم‌ترين منابع تأمين اين مواد گياهان هستند، ولي درصد مواد موجود در گياهان متفاوت است. در اين ميان اصولاً دانه‌هاي گياهي و خشكبار از جمله پسته، گردو، فندق، بادام، بادام‌زميني، بادام هندي و نخودچي به اضافه دانه‌هايي از جمله عدس، گندم، لوبيا، باقلا و نخود از ميزان بالايي املاح از جمله آهن، روي، منگنز، منيزيوم، كلسيم، پتاسيم، سديم، فسفر و.... برخوردارند و به‌خصوص اين مواد داراي فسفر بالاتري نسبت به گياهان ديگر مي‌باشند. اين فرآورده‌ها در عملكرد اعصاب، مغز و حافظه نقش اساسي دارند و مي‌توان گفت مصرف آنها مي‌تواند در بهتر نمودن وظايف آنها نقش داشته باشد».
وي افزود: «با توجه به اينكه كودكان در دوران جنيني از خون و پس از تولد از شير مادر استفاده مي‌كنند، لذا تغذيه مادر در سلامت كودك تأثير بسزايي دارد. مصرف كليه فرآورده‌هاي گياهي ذكرشده در بالا در دوران بارداري در حد لازم ضروري مي‌باشد. بايد در نظر داشت كه هميشه بايد حد اعتدال را در همه موارد در نظر گرفت و به‌خصوص از مواد متنوع استفاده نمود، چون هر گياه داراي درصد متفاوتي از مواد است كه با مصرف تعدادي از آنها همه مواد مورد احتياج به بدن مي‌رسد. مصرف لبنيات و به‌خصوص شير نيز در دوران بارداري و مخصوصاً در دوران شيردهي براي تأمين مواد مورد احتياج جنين، كودك و مادر ضروري مي‌باشد».
منبع: دنیای تغذیه ش 103
در پاسخ به اين سوالات بر آن شديم تا موضوع برداشت آزاد اين شماره از دنياي تغذيه را به هوش و ارتباط آن با تغذيه اختصاص دهيم.
كارشناساني كه در برداشت آزاد اين شماره در خدمتشان هستيم از اين قرارند:
دكتر سيدمرتضي صفوي؛ متخصص تغذيه و دانشيار دانشگاه علوم پزشكي اصفهان
دكتر محمدرضا وفا؛ متخصص تغذيه و دانشيار دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي ايران
دكتر محمدحسين صالحي‌سورمقي؛ دكتراي تخصصي فارماكوگنوزي و استاد دانشكده داروسازي دانشگاه تهران
دکتر سید مرتضی صفوی؛ متخصص تغذیه و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گفت: «هوش و استعداد رابطه مستقیمي با تغذیه فرد دارند. پس پیگیری رشد کودک در این میان اهمیت خاصی خواهد داشت.
در این رابطه قبلا دانشمندان به نتیجه خوبی دست یافته‌اند و آن بررسی و تحلیل رشد کودک بر اساس شاخص‌های خاصی است که بدان شاخص رشد یا نمودارهای متروپولیتن می‌گویند که این نمودارها برای هر کشوری بسته به شرایط رشدی کودکان آن کشور طراحی و تدوین شده است.
در کودکان کم‌وزن به علت عدم تامین حداقل نیازهای غذايی روزانه کودک، اولین شاخص در کاهش وزن و کاهش رشد قد خودنمايی می‌کند و این بدان معنا است که سطح سلولی بدن به علت عدم دریافت مواد غذايی نتوانسته به رشد و تکثیر خود ادامه دهد. پس می‌توان گفت مغز نیز که یکی از اجزای بدن است به اندازه کافی رشد نکرده و نتوانسته به ظرفیت‌های لازم خود دست یابد. البته اگر در دوران رشد کودک خیلی زود به جبران خسارات وارده بپردازیم، جای امید هست که بدن و اندام‌های آن به ظرفیت‌های لازم خود برسند و جبران کاستی‌ها نیز بشود، اما اگر سوءتغذیه برای مدت طولانی ادامه داشته باشد کودک دچار یک‌سری رخدادهای ناخوشایند خواهد شد که مهم ترین آنها عقب ماندگی ذهنی کودک است و در ادامه ممکن است برون ده قلب نیز کاهش بيابد و درنتیجه ریه‌ها نیز به خوبی نقش خود را در تامین اکسیژن سلول‌ها تامین نکنند.
درجات کمتر خسارت ناشی از سوء تغذیه در زمانی است که شاخص‌های کاهش وزن و قد خیلی تغییر نمی‌کنند یا به عبارت دیگر شرایط فیزیکی کودک در حدی نیست که والدین و اطرافیان را به فکر تعقیب موضوع بیندازد و کودک از یک سوءتغذیه مزمن آرام رنج می‌برد، با دیگر کودکان هم سن خود مقایسه می‌شود و همان ظرفیت‌های دیگران نیز از او انتظار می‌رود در صورتی که او قادر به انجام آن کارها و رسیدن به آن ظرفیت‌ها نیست.
دراین شرایط کودک به علت یک‌سری مشکلات اعم از کم‌خونی و یا کاهش مختصر بازده ریوی قادر به تحمل شرایط دیگر هم ردیف‌های خود نیست. مطالب را آنگونه که باید نمی تواند تحلیل کند. در ضبط و یاد آوری موضوعات به اندازه دیگران نیست و همه این مشکلات روز به روز زیادتر می‌شود، چرا که بر مجهولات او افزوده شده بدون آنکه کسی وی را درک کند».
وي افزود: «بخش زیادی از انرژی روزانه ما به مصرف سلول‌های مغزی می‌رسد. حال در صورت کاهش انرژی و کمبود آن، بدن نمی‌تواند همه نیازهای مغز را فراهم کند و این اندام مهم که در سال‌های اولیه زندگی در حال شکل گیری است، نمی تواند به ظرفیت‌های لازم خود برسد.
در بیشتر تحقیقات ارتباط تغذیه و هوش مشخص شده و آمارها حاکی از آن است که در صورت نداشتن تغذیه متناسب، کودک نمی‌تواند به سوالات پاسخ مناسبی بدهد.
شکل‌گیری سلول‌های مغزی اگر بر پایه و بنیاد محکمی استوار باشد، در نتیجه تحمل پذیرش ظرفیت‌های بالا را نیز در خود دارد.
نیاکان ما نیز به نقش تغذیه و هوش اعتقاد داشتند و بر همین اساس در دوران بارداری به مادر باردار سفارش می‌کردند تا در خوردن غذاهای خود دقت داشته باشد و مواد غذايی که امروز مشخص شده سرشار از ویتامین‌ها و املاح هستند را به مادر توصیه می‌کردند، مثلا خوردن کشمش، مویز، دانه‌ها و مغزها را به همراه میوه‌ها موثر می‌دانستند. از جمله عواملی که در افزایش هوش موثر هستند، می‌توان به ریز مغذی‌ها اشاره کرد که از مهم‌ترین آنها آهن است. آهن در دوران رشد در ساخت بسیاری از ویتامین‌ها و انجام واکنش‌ها و حتی به صورت کوآنزیم جهت فعالیت‌های سلولی نقش خود را ایفا می‌کند. در صورت کمبود آهن، ایجاد اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم عصبی رخ خواهد داد. محققین معتقدند کودکانی که در دوران رشد فقر آهن داشته‌اند، در بزرگسالی پرخاشگر و زودرنج خواهند بود. اسیدفولیک هم که نقش تشکیل لوله‌های عصبی را به آن نسبت می‌دهند، از دیگر عوامل موثردر افزایش هوش می‌باشد. همچنين در اين خصوص باید به ویتامین C اشاره کرد که در افزایش جذب آهن موثر است.
ویتامین D و پروتئین هم از مواردی هستند که در صورت کاهش آنها رشد مغزی دچار اختلال خواهد شد.
از دیگر ریزمغذی‌ها، باید به روی اشاره شود که در صورت کاهش آن رشد مغزی با مشکل روبه‌رو خواهد شد. در مناطقی که خاک آن مقدار روی لازم را ندارد، مشاهده شده که کودکان از ضریب هوشی بالايی برخوردار نیستند. از منابع خوب روی می‌توان به انواع سبزی‌ها به‌خصوص سبزی‌های ریشه‌ای مثل پیاز و غذاهای دریايی به‌خصوص ماهی‌های آب‌های شور اشاره کرد.
از منابع خوب آهن نیز مي‌توان به انواع غذاهای گوشتی، تخم مرغ، حبوبات، خشکبار، میوه‌های خشک مثل انجیر و هلو، سبزی‌های با برگ سبز، اسفناج و مغزها اشاره کرد. در صورتی که مواد غذايی گوشتی را در کنار ویتامین C مصرف کنیم، امکان افزایش جذب آهن را فراهم کرده‌ایم.
از منابع خوب اسید فولیک هم باید به منابع گوشتی، سبزیجات و مغزها اشاره نمود. در جگر هم می‌توان به مقدار کافی همه منابع مورد نیاز را یافت».
اين متخصص تغذيه در پاسخ به اين سوال كه آیا استفاده از رژیم‌های لاغری غلط در کاهش ضریب هوشی موثر می‌باشد، گفت: «رژیم‌های غذايی اگر مبتنی بر اصول رژیم نویسی تنظیم نشده باشند، کفایت لازم را نداشته و می‌توانند به دلیل فقدان ویتامین‌ها و املاح مشکل‌زا بوده و تاثیر نامناسبی بر روی سلامت افراد داشته باشند.
طبعا اگر رژیم غذايی ارائه شده از ویژگی‌های لازم برخوردار نباشد و از نظر مواد غذايی موثر بر هوش و حافظه فقیر باشد، می‌تواند در کاهش ضریب هوشی نیز نقش داشته باشد».
دكتر صفوي افزود: «دو سال اول زندگی، یک دوره طلایی برای کودک محسوب می‌شود. در این دوره وظیفه سنگینی بر دوش پدر و مادر می‌باشد که علاوه بر تأثیر بر ضریب هوشی کودک، سلامتی جسمی و روحی او را هم در همین دو سال شکل مي‌دهد.
بر اساس تحقیقات جدیدی که صورت گرفته، ضریب هوشی کودک از زمان بارداری مادر تا سن ۲ یا حداکثر ۳ سالگی شکل می‌گیرد و در این میان تغذیه صحیح مادر قبل از بارداری و در طی آن، تغذیه کودک با شیر مادر و تغذیه صحیح کودک تا سن دو سالگی به ترتیب زیر در ضریب هوشی او مؤثر می‌باشند:
-۱ کمبود آهن ۹ درجه ضریب هوشی را کاهش می‌دهد.
-۲ محرومیت از شیر مادر ۸ درجه ضریب هوشی را کاهش می‌دهد.
-۳ تولد با وزن کم ۵ درجه ضریب هوشی را کاهش می‌دهد.
همه موارد بالا تلفیقی از تغذیه صحیح مادر و کودک مي‌باشند. اگر مادر در دوران بارداری تغذیه کافی و مناسبی نداشته باشد، منجر به تولد کودک با وزن کم خواهد شد.
ضریب هوشی کودک از زمان بارداری مادر تا سن ۲ یا حداکثر ۳ سالگی شکل می‌گیرد.
در جهان ۲ میلیارد نفر از کمبود آهن رنج می‌برند. پس لازم است مادران قبل از حاملگی و نیز حین حاملگی با انجام آزمایش لازم از میزان آهن خود مطلع باشند و در صورت نیاز قبل از حاملگی، فقر آهن خود را درمان نمایند.
در قدم بعدی باید توجه شود که کودک با شروع تغذیه تکمیلی، آهن کمکی دریافت کند و چون معمولاً شربت‌ها و قطره‌های آهن موجود کمی بد مزه می‌باشند، مادران به شربت‌های تجارتی مختلفی روی می‌آورند، ولی غافل از اینکه هیچکدام از این شربت‌های خوشمزه معمولاً نیاز کودکشان را تأمین نمی کند. پس مادران عزیز بايد سعی کنند با هر ترفندی که شده قطره یا شربت آهن کودک را (حتی شده به زور) به کودک بخورانند و توجه کنند که کاهش یا افزایش ۹ درجه ضریب هوشی می‌تواند زندگی کودک شما را متحول کند.
دادن شیر مادر هم همانطور که ذكر شد، ۸ درجه در ضریب هوشی مؤثر می‌باشد. مادران باید مواظب باشند به آسانی و به دلایل عجیب و غریب کودک خود را از شیر مادر و ۸ درجه ضریب هوشی بی‌بهره نگذارند.
حتی دیده شده نوزادانی که شیر خشک می‌خورند، در صورتی که شیر خشک را از دست مادر خود بخورند، ضریب هوشی بهتری نسبت به کودکانی دارند که شیرشان را از دست افراد دیگر خورده‌اند».
وي با بيان اينكه تغذيه مسلماً تأثير چشمگيري بر ضريب هوشي افراد به خصوص كودكان كه در حال شكل‌گيري روحي و مغزي مي‌باشند، دارد، دسته‌بندي افراد را بر اساس ضريب هوشي آنها به اين صورت عنوان نمود:
«ضریب هوشی زیر ۷۵، معمولاً افراد عقب‌مانده؛ ضریب هوشی بین ۷۵ تا ۹۰، افراد کندآموز؛ ضریب هوشی بین ۹۰ تا ۱۱۰، افراد معمولی؛ ضریب هوشی بین ۱۱۰ تا ۱۲۵، افراد باهوش؛ ضریب هوشی بین ۱۲۵ تا ۱۳۵، افراد تیزهوش و ضریب هوشی بالای ۱۳۵، افراد نابغه مي‌باشند».
دكتر صفوي در پايان توصيه‌هاي زير را براي افزايش هوش بيان نمود: «سرب یکی از پایدارترین و منتشرترین فلزات سنگین محیط زیست است. سرب در صورت تماس و جذب کافی می‌تواند برای انسان مسمومیت‌زا باشد. به علت اینکه هیچگونه نفع یا عملکرد ضروری شناخته شده‌ای در سیستم‌های حیاتی ندارد، باید افراد را از مواجهه زیاد با سرب حفاظت نمود و عامه مردم را در مورد عادات شخصی آموزش داد تا به این هدف کمک شود.
در سال‌های اخیر در مورد نقش سرب در اثرگذاری روی رفتار و نمو عصبی کودکان مطالب زیادی نگاشته شده است. سرب به‌طور واضح قادر به اثرگذاری منفی روی سیستم اعصاب مرکزی در مقادیر بالا می‌باشد.
همچنین تعدادی از مواد غذايی دارای اثر منفی روی هوش تشخیص داده شده‌اند. این دسته مواد غذايی عبارتند از انواع شکلات، پفک، بیسكویت، پاستیل‌های رنگی، نوشابه‌ها، فرآورده‌های گوشتی غیر استاندارد و بیش از اندازه و انواع فست‌فود‌ها كه به علت بار آلودگی بالای آنها و همچنین به علت چربی بیش از اندازه‌ای که در آنها وجود دارد، می‌توانند زیانبار باشند. اینکه کاهش هوش را به زیاده روی در مصرف این دسته از مواد غذايی نسبت می‌دهند، دور از انتظار نیست، چرا که وقتی با نگاه موشکافانه به این دسته از غذاها نگاه می‌کنیم، مشخص می‌شود به علت وجود مواد نگهدارنده و انواع رنگ‌ها که از طریق خوردن زیاد این دسته از مواد غذايی به بدن کودک انتقال می‌یابند، جذب یک‌سری از ریزمغذی‌ها مختل شده یا کاهش می‌یابد. از طرفی این دسته از مواد غذايی بیشتر دارای کالری هستند تا پروتئین و باعث افزایش وزن کودک و افزایش بافت چربی در اطراف اندام‌های بدن به‌خصوص رگ‌ها و مویرگ‌هایی که وظیفه تامین خون و اکسیژن بافت‌ها‌ها را برعهده دارند، می‌شود.
بیشتر این کودکان بخشی از غذای خود را با خوردن این مواد غذايی بی ارزش تامین می‌کنند و به علت کاهش ریزمغذی‌ها دچار یک سیکل منفی در اشتها نسبت به دریافت دیگر مواد غذايی خواهند شد. بیشتر والدین در هنگام درخواست کودک خود دقت لازم را نداشته و بلافاصله با درخواست کودک موافقت می‌کنند که در این خصوص باید دقت و آگاهی لازم صورت پذیرد.
برای كودكی كه آماده رفتن به مهدكودك و مدرسه می‌شود، خوردن صبحانه بسیار اساسی است و مادران عزیز باید به این وعده غذایی اهمیت ویژه‌ای بدهند. مصرف صبحانه به كودكان كمك می‌كند تا فراگیری بهتری داشته باشند. انرژی و مواد مغذی مصرف شده می‌تواند توجه، میزان انرژی و تحرك كودك را تحریك كند و باعث افزایش تحرك و حركات ورزشی و در نهایت نشاط در كودكان شود. کودک صبحانه نخورده در ساعت ۹ الی ۱۰ صبح به میزان قابل توجهی دچار افت قند خون می‌شود. استعداد یادگیری او به ویژه در درس‌هایی كه به تفكر و اندیشه نیاز دارند كاهش می‌یابد. چنین دانش آموزی ممكن است دچار افت تحصیلی و بیزاری از مدرسه نیز بشود.
ژن‌ها عامل مهمی در تعیین هوش كودك هستند، ولی مطالعات نشان می‌دهند غذایی كه كودك می‌خورد، نیز تاثیرگذار است.
غلات یك صبحانه سالم برای حفظ انرژی كودك در طول ساعات مدرسه بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است. کودکانی كه صبحانه می‌خورند، دارای قابلیت تمركز بیشتر، حافظه و یادگیری بیشتری هستند. علاوه برآن می‌توانند در كلاس‌های ریاضی بهتر عمل كنند.
تمام صبحانه‌ها یكسان نیستند. بهتر است از برخی غلات صبحانه با شكر فراوان استفاده نشود.
اگر كودك شما غلات صبحانه‌ای دوست ندارد، از تخم مرغ استفاده كنید. مصرف تخم مرغ به ایجاد سلول‌های حافظه كمك مي‌‌كند.
ماهی‌های چرب مانند ماهي آزاد، تون و ساردين كه منبع غني اسيدهاي چرب امگا-3 هستند، تاثیر بسزايی دارند.
امگا-3 به‌طور چشمگیری به تقویت سلول‌های مغز جهت افزایش یادگیری و تمركز كمك می‌كند. تحقیقات نشان می‌دهند روغن ماهی می‌تواند عامل مهمی برای تقویت ضریب هوشی باشد و به مشكلات رفتاری كودكان مانند اختلال كمبود توجه و بیش‌فعالی كودكان كمك كند.
آووكادو، گردو و بادام نيز منابع مفید دیگری از امگا-3 هستند.
غلات كامل سرشار از ویتامین B هستند و به افزایش عملكرد حافظه كمك می‌كنند. نان‌های كامل بر خلاف نان سفید انرژی را به آرامی و به‌صورت یكنواخت در بدن آزاد نموده و به كودكان و افراد بزرگسال كمك می‌كنند. قند خون منظم و سطح تمركز و هشیاری بیشتری داشته باشند.
تحقیقات نشان می‌دهند غذاهای سرشار از آهن مانند گوشت قرمز بدون چربی، میوه‌های خشك، غلات كامل و حبوبات، میزان انرژی و سطح هشیاری را افزایش می‌دهند. كودكان تقریبا آهن را به حد كافی دريافت نمي‌كنند. كمبود آهن می‌تواند سطح عملكرد شناختی را تا حدی پایین بياورد كه منجر به ضعف در فعالیت‌های آكادمیك شود.
شما می‌توانید كمبود آهن را با استفاده از ساندویچ كره بادام زمینی برای ناهار و استیك همبرگر بدون چربی برای شام رفع نمایید».
دكتر محمدرضا وفا؛ متخصص تغذيه و دانشيار دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي ايران مهمان ديگر برداشت آزاد اين شماره از دنياي تغذيه گفت: «تغذیه صحیح و کافی يعني دریافت مواد مغذی مختلف از مواد غذایی گوناگون به‌نحوی که فرد را در حال سلامت و شادابی نگه دارد و او بتواند از حداکثر پتانسیل جسمی و ذهنی خود استفاده نماید. به بیان دیگر اگر در تمام اوقات زندگی (از دوران جنینی تا کهنسالی) مواد مغذی مختلف و مورد نیاز بدن متناسب با نیاز تامین نشوند، احتمال بروز اختلالات ذهنی و هوشی وجود دارد و اگر این اختلالات در دوران‌های بحرانی رشد و تکامل اتفاق بيفتد، به احتمال فراوان اثرات دائمی بر جاي خواهند گذاشت».
وي در خصوص مواد مغذي مفيد در تقويت فعاليت‌هاي فكري افزود: «تقریبا تمام مواد مغذی به‌گونه‌ای در عملکرد ذهنی نقش دارند، اما شاید بتوان بر اساس پژوهش‌های فراوانی که از دیرباز تاکنون انجام شده، به نقش قابل توجه ید، آهن، روی، ویتامین‌هاي A، D، C و سایر ترکیبات آنتی‌اکسیداتیو و پروتئین کافی در رژیم خوراکی و به‌ویژه در دوران رشد، اسید‌های چرب ضروری و ویتامین‌های گروه B با تاکید بیشتر اشاره کرد، بنابراین تمام غذاهایی که حاوی این مواد مغذی هستند بسیار اهمیت دارند و از آنجا که یک غذای خاص و گروه غذایی حاوی تمامی این مواد مغذی نیست، بهترین و مهم‌ترین توصیه این است که تمامی افراد در تمام گروه‌های سنی سعی كنند تمام گروه‌های اصلی غذایی در برنامه روزانه آنها وجود داشته باشد».
دكتر وفا افزود: «هر گونه اختلال خوراکی که در تعادل و کفایت تغذیه‌ای ایجاد شود، علاوه بر جسم و حتی در بسیاری از موارد پیش از اثر گذاری بر جسم، بر روح و ذهن اثر نامطلوب دارد. این مشکلات از اختلال در تمرکز ذهنی، افسردگی و تغییر حالات روحی- روانی شروع می‌شوند و می‌توانند حتی بر بهره هوشی اثر بگذارند و نهایتا منجر به ضایعات جدی آناتومیکال در مغز شوند. البته همانطور که پیشتر اشاره شد، زمان وقوع این اختلالات نیز بسیار اهمیت دارد. از طرفی مصرف بیش از حد برخی از خوراکی‌ها نیز می‌تواند بر عملکردهای مغزی اثر نامطلوب داشته باشد، مثل فرآورده‌های تخمیری، خوراکی‌های بسیار شور و بسیار چرب و الگوی غذایی بسیار پر پروتئین در طولانی مدت. مصرف نوشیدنی‌های مدر و الکل نیز به‌دلیل ترکیبات خاص آنها و به‌دلیل ايجاد کم‌آبی (دهیدراتاسیون)، به‌شدت بر عملکرد مغزی اثر سوء دارد».
دكتر محمدحسين صالحي سورمقي؛ دكتراي تخصصي فارماكوگنوزي و استاد دانشكده داروسازي دانشگاه تهران نيز در مورد گياهان موثر در تقويت هوش عنوان نمود: «همه گياهان از جمله ميوه‌ها و سبزيجات كه حاوي انواع ويتامين‌ها، املاح، قندها، چربي‌ها و پروتئين‌ها هستند، براي انسان ضروري مي‌باشند، چون مهم‌ترين منابع تأمين اين مواد گياهان هستند، ولي درصد مواد موجود در گياهان متفاوت است. در اين ميان اصولاً دانه‌هاي گياهي و خشكبار از جمله پسته، گردو، فندق، بادام، بادام‌زميني، بادام هندي و نخودچي به اضافه دانه‌هايي از جمله عدس، گندم، لوبيا، باقلا و نخود از ميزان بالايي املاح از جمله آهن، روي، منگنز، منيزيوم، كلسيم، پتاسيم، سديم، فسفر و.... برخوردارند و به‌خصوص اين مواد داراي فسفر بالاتري نسبت به گياهان ديگر مي‌باشند. اين فرآورده‌ها در عملكرد اعصاب، مغز و حافظه نقش اساسي دارند و مي‌توان گفت مصرف آنها مي‌تواند در بهتر نمودن وظايف آنها نقش داشته باشد».
وي افزود: «با توجه به اينكه كودكان در دوران جنيني از خون و پس از تولد از شير مادر استفاده مي‌كنند، لذا تغذيه مادر در سلامت كودك تأثير بسزايي دارد. مصرف كليه فرآورده‌هاي گياهي ذكرشده در بالا در دوران بارداري در حد لازم ضروري مي‌باشد. بايد در نظر داشت كه هميشه بايد حد اعتدال را در همه موارد در نظر گرفت و به‌خصوص از مواد متنوع استفاده نمود، چون هر گياه داراي درصد متفاوتي از مواد است كه با مصرف تعدادي از آنها همه مواد مورد احتياج به بدن مي‌رسد. مصرف لبنيات و به‌خصوص شير نيز در دوران بارداري و مخصوصاً در دوران شيردهي براي تأمين مواد مورد احتياج جنين، كودك و مادر ضروري مي‌باشد».
منبع: دنیای تغذیه ش 103
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر