نوشته: تحريريه دنياي تغذيه
كلسترول ماده‌اي از جنس چربي است كه در تمام سلول‌هاي بدن وجود دارد و در ساخت ديواره سلولي و برخي هورمون‌ها نقش مهمي را عهده‌دار است. ملكول‌هاي چربي پس از جذب از روده در سيستم گردش خون توسط كلسترول حمل مي‌شوند، افزايش اين ماده در خون افراد با افزايش خطر بيماري‌هاي قلبي و عروقي همراه است. متخصصان بر اين باورند كه كلسترول اضافي در خون در جدار رگ‌ها رسوب كرده و موجب سخت و باريك شدن عروق و در نهايت سكته قلبي مي‌شود.نظر به اهميت اين موضوع و با هدف اطلاع‌رساني دقيق به خوانندگان گرانقدر درخصوص كلسترول، ميزان طبيعي آن در بدن، چگونگي تنظيم و كنترل آن و....، بحث اين شماره برداشت آزاد را به آن اختصاص داده‌ايم.
در تنظيم اين گزارش صاحبنظران و اساتيد گرانقدري در رشته پزشكي و تغذيه به شرح ذيل با ما همكاري داشته‌اند:
- آقاي دكتر احمدرضا درستي مطلق، متخصص تغذيه
- دكتر اكبر كوشانفر، استاد دانشگاه شهيد بهشتي و متخصص كودكان
- آقاي دكتر ولي‌الله قاسمي، رزيدنت بيماري‌هاي قلب و عروق
- آقاي دكتر محمدحسين صالحي سورمقي، دكتراي تخصصي فارماكوگنوزي از انگلستان و استاد دانشكده داروسازي دانشگاه تهران؛
- آقاي محمد حضوري، دانشجوي دكتراي تغذيه دانشگاه تهران
در ابتداي بحث از آقاي دكتر درستي مطلق درخواست كرديم به عنوان مقدمه، كلسترول، ساختار و عملكرد آن را در بدن تشريح فرمايند؛
- کلسترول نوعي چربی حلقوی است که در كبد جانوري ساخته شده و به همين ترتيب در بدن انسان نيز توليد مي‌شود. به اين ترتيب، با مصرف غذاهاي حيواني نيز كلسترول دريافت مي‌شود. اين ماده به طور طبيعی در ديواره سلول‌ها جای گرفته و موجب استحکام ديواره آنها می شود و بنابراين براي سلامت انسان بسيار ضروري است. ضمنا از مشتقات همين ماده، تركيبات با ارزش ديگري مانند پيش‌ساز ويتامين D در پوست و همچنين پيش‌سازهاي مواد ارزشمندي به نام پروستاگلندين‌ها در بدن ساخته مي‌شوند. بنابراين، كبد قدرت ساخت كلسترول را دارد و حتي اگر توسط غذا به بدن نرسد، بازهم كبد به مقدار كافي آن را توليد خواهد كرد. لذا چنانچه كلسترول خون فرد كمتر از حد طبيعي باشد، نشانگر توليد كم كبدي خواهد بود. مصرف چربي‌هاي اشباع (كه در حرارت اتاق جامد هستند)، اعم از چربي‌هاي حيواني (كره و دنبه) و يا روغن‌هاي نارگيل و هسته خرما نيز موجب تحريك توليد كلسترول در بدن مي‌شوند.
مشكلات ناشي از كلسترول از جايي شروع مي‌شود كه مقدار زياد آن در ديواره سلولي، موجب سختی زياد سلول می‌گردد. سخت شدن ديواره سلول‌ها نيز به پيري زودرس و كاهش توانايي‌هاي آنها منجر مي‌شود. اين سختي زياد اگر در ديواره سلول‌هايي از قبيل سلول‌هاي رگ‌هاي خوني باشد، خطرناك بوده و موجب بالا رفتن فشار خون و ضايعات قلبي-عروقي مي‌شود. استر كلسترول، ماده اي است كه در تصلب شرائين نقش دارد و در اطراف ديواره رگ‌ها به آرامي رسوب مي‌كند. اين رسوبات پلاك آترواسكلروزي ناميده مي‌شوند. اين سخت شدن رگ‌ها و رسوبات ديواره آنها در نهايت منجر به ضايعات عروقي مي‌گردد. به همين دليل مقدار كلسترول خون نبايد از محدوده مجاز تجاوز كند.
همان‌طور كه گفته شد، مصرف غذاهاي حيواني به مقدار فراوان، مقادير زيادي كلسترول وارد بدن مي‌كند و مصرف هر نوع چربي اشباع (كه در حرارت اتاق جامد باشد) نيز ساخت كلسترول را در بدن افزايش مي‌دهد. يادآوري مي‌شود كه چربي‌هاي گياهي كلسترول نداشته و به جاي آن استرول‌هاي گياهي دارند كه براي بدن ما به هيچ‌وجه مضر نيستند. در واقع با مصرف گياهان و روغن‌هاي گياهي مايع، فيتواسترول‌ها (استرول‌هاي گياهي) به كبد پيام‌هاي مثبتي ارسال مي‌كنند و بر اين اساس كبد توليد كلسترول را كاهش مي‌دهد. بنابراين، كساني كه در معرض كلسترول خون بالا هستند، بايد مصرف غذاهاي حيواني و چربي‌هاي اشباع را كاهش و مصرف غذاهاي گياهي را افزايش دهند. البته مقدار كلسترولي كه از طريق مقدار مصرف مناسب تخم مرغ (هر روز 1 تخم‌مرغ براي كودكان زير 5 سال تا 2 تخم مرغ كامل در هفته براي افراد مسن) وارد بدن فرد مي‌شود، خيلي بالا نيست و سطح كلسترول خون فرد را تغيير چنداني نمي دهد.
كلسترولي كه از طريق رژيم غذايي به بدن وارد مي‌شود، در نهايت موجب افزايش كلسترول و به ويژه LDL كلسترول يا همان كلسترول بد در خون مي‌گردد. البته پاسخ به كلسترول در افراد مختلف، متفاوت است و بعضي افراد كمتر پاسخ نشان می‌دهند و سطح كلسترول خونشان بعد از دريافت يك رژيم حاوي كلسترول (غذاي حيواني) چندان تغيير نمي كند. بر عكس، عده‌اي ديگر به دريافت كلسترول رژيم غذايي سريعا پاسخ مي‌دهند و كلسترول خونشان با سرعت بيشتري افزايش مي‌يابد. با اين وجود، توصيه اساسي، مصرف مقدار كافي (و نه زياده روي در مصرف) غذاهاي حيواني و همچنين مصرف مقادير قابل قبول (و نه كم مصرف كردن) غذاهاي گياهي است.
در پايان يادآوري مي‌شود براي تعيين مقدار كلسترول خون و اينكه آيا مقدار آن براي فرد قابل قبول بوده و يا كمتر / بيشتر از حد قابل انتظار است، بايستي به متخصص داخلي مراجعه شود. براي كاهش كلسترول خون، همزمان با تغييرات مناسب تغذيه‌اي (توسط متخصص تغذيه)بر اساس وضعيت فرد براي تامين مواد مغذي كافي و كاهش كلسترول دريافتي، تجويز داروهاي مناسب ضروري است.
در ادامه از دكتر ولي‌الله قاسمي، رزيدنت بيماري‌هاي قلب و عروق درخصوص افزايش كلسترول خون، تبعات ناشي از آن و همچنين شيوه پيشگيري و كنترل دارويي جويا شديم كه ايشان در اين خصوص گفتند: اختلالات چربي خون تحت عنوان هيپرليپيدمي و يا ديس ليپيدمي شناخته مي‌شود كه در جوامع كنوني به جهت وضعيت كم تحرك زندگي، رژيم‌هاي غذايي ناموزون و شيوع بيماري‌هايي نظير ديابت بسيار فراوان‌تر از قبل شده است. چربي‌ها به دو دسته اصلي تري‌گليسيريد (TG) و كلسترول (chol) تقسيم مي‌شوند و خود كلسترول به صورت دو نوع LDL و HDL شناخته مي‌شود. انواع ديگر چربي از اهميت كمتري برخوردار است. وجود TG و chol در مقادير نرمال خود براي بدن لازم است ولي افزايش سطح خوني آنها مشكلات متعددي ايجاد مي‌كند. از آنجايي كه افزايش كلسترول خون نسبت به تري‌گليسيريد پر عارضه است كانون توجه بسياري از مطالعات مي‌باشد. در ميان دو نوع كلسترول، LDL به عنوان كلسترول مضر و HDL به عنوان نوع مفيد شناخته مي‌شود. يعني هر چه LDL پايين‌تر و HDL بالاتر باشد مفيدتر است. سطوح نرمال تري‌گليسيريد و كلسترول بدون در نظر گرفتن فاكتورهايي نظير سن و... در حد 200 مي‌باشد؛ منتها اين سطوح نرمال روز به روز با شناسايي بيشتر خطرات اختلالات چربي خون در بيماريزايي انسان رو به كاهش است.
چربي بالا علائم اختصاصي چنداني ندارد و اغلب فقط در آزمايش خون شناسايي مي‌شود. بروز عوارضي نظير بيماري‌هاي قلبي و عروقي، التهاب و تخريب غده لوزالمعده (يا پانكراتيت) و پيدا شدن ضايعات زردرنگ حاوي chol در سطح اندام‌ها (به نام گزانتوم) و يا پشت پلك (به نام گزانتولاسما) برخي از تظاهرات افزايش درازمدت چربي‌هاي خون مي‌باشد.
در يك تقسيم‌بندي كلي، چربي بالاي خون به دو نوع اوليه و ثانويه تقسيم مي‌گردد: نوع اوليه تحت عنوان بيماري‌هاي ژنتيكي يا ارثي است كه بدون وجود يك عامل مستعدكننده و معمولا از سنين پايين‌تري آغاز مي‌شود و برخي اوقات باعث عوارض خطرناكي در همان سنين كم مي‌شود مثلا بروز سكته قلبي در دهه دوم و سوم زندگي به علت افزايش فاميلي كلسترول خون، و يا بروز پانكراتيت در سطوح افزايش يافته تري‌گليسيريد خون. نوع ثانوي در شرايط مختلفي ايجاد مي‌شود كه چند مورد ذكر مي‌گردد:
1- چاقي: بيماران چاق به علت افزايش سلول‌هاي چربي و كاهش حساسيت بدن نسبت به انسولين دچار افزايش LDL و TG و كاهش HDL مي‌شوند. كاهش وزن مي‌تواند اين اختلال را اصلاح كند.
2- ديابت: در نوع I يا نوع جواني ديابت، در صورت كنترل شدن سطح قندخون هيپرليپيدمي بروز نمي‌كند ولي در نوع II اختلالات چربي به صورت افزايش TG و كاهش HDL شايع است.
3- بيماري‌هاي تيروئيد: كم كاري تيروئيد يا هيپوتيروئيدي سطح LDL را افزايش مي‌دهد و پركاري آن يا هيپرتيروئيدي بالعكس. بنابراين در بيماران با LDL افزايش يافته بايد تست تيروئيد هم درخواست شود. درمان بيماري تيروئيد سطح چربي خون را اصلاح مي‌كند.
4- بيماري‌هاي كليه: در نوعي از درگيري كليه به نام سندرم نفروتيك كه با تورم بدن و دفع شديد پروتئين در ادرار همراه است chol و TG بالا مي‌رود و اغلب هم نيازمند درمان است. در بيماري مزمن كليه و كساني كه تحت دياليز مي‌باشند هم سطح تري‌گليسيريد بالا مي‌رود كه از جهت كاهش خطر عوارض قلبي درمان لازم است.
5- بيماري‌هاي كبد: هر روند بيماريزا يا دارويي كه كار كبد را كم كند باعث تغيير سطح چربي خون مي‌شود. در نارسايي پيشرفته كبد به علت اختلال در ساخت چربي‌ها سطح TG و chol كاهش مي‌يابد.
6- مصرف الكل: الكل سطح TG سرم را بالا مي‌برد.
7- مصرف استروژن (مثلا در قرص‌هاي ضدبارداري): سطح TG و HDL را افزايش مي‌دهد.
غربالگري اختلالات چربي خون
توصيه منابع علمي بر اين است كه كليه بالغين بالاي 20 سال بايد بعد از يك فاصله زماني 12 ساعته ناشتايي سطح TG و chol خون را چك كنند. در حين انجام تست بايد نوع چربي افزايش يافته معلوم شود (از جهت تعيين خطر بيماريزايي و نيز شناسايي بيماري‌هاي ارثي افزايش دهنده چربي كه باعث شناخته شدن ديگر اعضاي خانواده هم مي‌شود). اقدام مهم ديگر رد ساير علل ثانوي است مثل بررسي كليه‌ها، تعيين سطح قندخون و انجام تست‌هاي عملكرد كليه.
وي در رابطه با درمان دارويي هيپرليپيدمي بسته به وضعيت فرد بيان داشت: در بيمار مبتلا به عوارض قلبي و يا درگيري عروق محيطي و يا عروق مغزي و نيز افراد ديابتي سطح LDL زير 100 لازم است و حتي در بيمار با عوارض قلبي اثبات شده و با خطر بالا (مثل كسي كه دچار سكته قلبي شده) سطح LDL زير 70 هم توصيه مي‌شود. علاوه بر اين در بيمار ديابتي HDL بالاي 40 و TG زير 150 هم جزء سطح هدف مي‌باشد. مسلما با اين سطوح عنوان شده همه گروه‌هاي ذكر شده اخير نيازمند درمان دارويي هستند.
در بيماراني كه دچار عوارض فوق‌الذكر نشده‌اند ولي عوامل خطر ضعيف‌تري دارند مثل سابقه فاميلي سكته زودرس قلبي، چاقي، فشارخون بالا، مصرف سيگار و... سطح LDL زير 130 و در افراد عادي و بدون هيچ عامل خطر سطح زير 160 توصيه شده است.
بنابراين به نظر مي‌رسد يك فرد عادي و بدون هيچ عامل خطر هم اگر داراي سطح LDL بالاي 190 باشد نياز به كاربرد دارو دارد.
بهترين دارو در درمان كلسترول بالا استاتين‌ها مي‌باشد كه با توجه به مصرف يكبار در روز و عملكرد خوب داروي انتخابي است. اخيرا آتورواستاتين با توجه به بالاترين فوايد در رده اول قرار دارد (داروهاي قبلي لوواستاتين و سيمواستاتين بود). در حين استفاده از استاتين‌ها بايد عوارض جانبي كبدي و ماهيچه‌اي را پايش كرد.
داروي ديگر Ezetimibe است كه جذب چربي در روده را كم مي‌كند. پودر كلستيرآمين هم جذب اسيدهاي صفراوي را كاهش مي‌دهد. امگا-3 يا روغن ماهي در مقادير 4-3 گرم در روز مي‌تواند سطح TG را كاهش دهد.
محمدحضوري از ديگر متخصصان شركت‌كننده در بحث اين شماره برداشت آزاد درخصوص تأثير ورزش بر كاهش و كنترل كلسترول خون مي‌گويد:
مطالعات متعدد نشان مي‌دهد که فعالیت فیزیکی موجب افزایش کلسترول خوب (HDL) مي‌شود و از میزان کلسترول تام، کلسترول LDL و تری گلیسرید در خون می‌کاهد. افزایش HDL با افزایش اِستری شدن کلسترول همراه بوده و سطح آن را در خون كاهش مي‌دهد. همچنین، دلیل احتمالی کاهش سایر چربی‌ها، به ویژه تری گلیسيریدها، افزایش اکسیداسیون چربی‌ها در حین ورزش است.
در حالی که در مورد نیاز به فعالیت فیزیکی در بین اندیشمندان علوم پزشکی و علوم ورزشی اشتراک وجود دارد، اما نوع و شدت ورزش نیز از نظر ميزان تاثیر فعالیت فیزیکی بر کلسترول خون اهميت زيادي دارد. اگرچه برخی منابع انجام فعالیت ورزشی هوازی را در دوره زمانی هشت هفته بر کاهش کلسترول خون موثر مي‌دانند، اما برخی دیگر معتقدند شدت فعالیت فیزیکی باید بیش از شدت مورد نظر در ورزش هوازی باشد تا بتوان به کاهش کلسترول خون و افزایش HDL به میزان مطلوب دست یافت. در مجموع، به نظر می‌رسد در صورت امکان انجام هر دو نوع فعالیت ورزشی هوازی و بی‌هوازی به صورت برنامه هفتگی تاثیرات فعالیت فیزیکی بر شاخص‌های متابولیسمی بدن، نظیر کلسترول خون را افزایش دهد.
ورزشکاران گرامی بايد توجه داشته باشند که مصرف استروییدهای آنابولیک با افزایش کلسترول خون همراه بوده و این امر به افزایش احتمال بروز بیماری‌های قلبی – عروقی منجر می‌شود.
بنابراين، از ورزش و فعالیت‌های فیزیکی در برنامه هفتگی خویش غفلت نکنید؛ زیرا اثرات مفید آن بر سلامتی بدن، متعدد، ارزشمند و چشمگير است.
از آقاي حضوري درخصوص چگونگي مصرف تخم‌مرغ توسط مبتلايان به كلسترول بالا جويا شديم كه ايشان اضافه كرد:
از آنجا که زرده تخم مرغ از منابع غنی کلسترول می‌باشد، مصرف آن همواره برای افراد از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است. با توجه به اثر قابل توجه کلسترول غذایی، انجمن قلب آمریکا در سال 2006 توصیه كرد مصرف زرده تخم مرغ در افراد سالم به کمتر از چهار عدد در هفته محدود شود.
بر اساس موارد فوق، مصرف تخم مرغ در افراد مبتلا به افزایش کلسترول خون می‌بایست به طور قطع محدود گردد. میزان این محدودیت بر اساس شرایط فرد (نظیر ابتلا یا عدم ابتلا به بیماری‌های قلبی- عروقی) و یا سطح کلسترول خون وی تعیین می‌شود. به عنوان مثال، در فردی که میزان کلسترول خون وی در محدوده افزایش مرزی (حدود 220 میلی گرم در دسی‌لیتر) است، اين محدودیت به صورت کمتر از سه عدد در هفته توصیه مي‌گردد؛ اما در افراد با میزان کلسترول بالاتر از این محدوده که به دریافت کلسترول غذایی نیز حساس می‌باشند، توصیه می‌شود تا رسیدن به سطح مطلوب کلسترول در خون، مصرف زرده تخم مرغ را به کمتر از 2-1 عدد در هفته كاهش دهند.
در ادامه دكتر اكبر كوشـــانفر متخصــص كودكان در زمينه افزايش كلسترول خون در كودكان و چگونگي برخورد با اين بيماري بر اين باور است كه افزايش كلسترول خون، يك بيماري شايع و مهم است كه در آمريكا 26 ميليون نفر به آن مبتلا هستند كه يك سوم آنها جوانان زير 15 سال مي‌باشند.
كلسترول نوعي چربي موجود در خون است كه با اتصال به پروتئين در تشكيل هورمون‌ها، املاح صفراوي و غشاء سلولي شركت مي‌كند.
كلسترول در واقع از مصرف غذاهاي چرب اشباع شده مانند گوشت قرمز، فرآورده‌هاي گوشتي مانند سوسيس، كالباس، زبان، تخم‌مرغ، لبنيات چرب و كره وارد بدن مي‌شود. اين نوع چربي چنانچه به ميزان بالا و طولاني باشد باعث آرتريواسكلروز و انفاركتوس قلب به خصوص در سنين بالا مي‌شود. بنابراين رژيم غذايي يكي از علل بسيار مهم بالا بودن كلسترول خون مي‌باشد.
امروزه در تحقيقات ژنتيكي نيز تأييد شده است كه سابقه فاميلي نيز در ميزان بالا بودن كلسترول اهميت دارد. بنابراين در خانواده‌هايي كه ميزان كلسترول بالا است توصيه مي‌شود كودكان نيز از سنين 5-4 سالگي، در صورت بالا بودن كلسترول و چربي‌هاي اشباع خون، تحت نظر رژيم غذايي و در صورت لزوم تحت درمان دارويي قرار گيرند.
چربي‌هاي غيراشباع موجود در غذاهايي نظير ماهي، روغن زيتون، گردو حاوي اسيدهاي چرب امگا-3 و امگا-6 مي‌باشند كه قادرند خطر انسداد عروق و تصلب شرائين را كاهش دهند. توصيه مي‌شود مصرف چربي‌هاي اشباع شده كاهش يابد و از چربي‌هاي غيراشباع بيشتر مصرف شود. همچنين مصرف هفته‌اي 2 بار ماهي به صورت كبابي يا بخارپز همراه روغن زيتون، غلات، سبزيجات (شويد) حاوي فيبر در پايين آوردن كلسترول موثر است.
كلسترول خون را با رژيم غذايي ظرف 8-6 هفته مي‌توان كاهش داد. علاوه بر آن ورزش به صورت منظم، عدم مصرف سيگار و كاهش استرس‌هاي محيطي نيز در كاهش كلسترول موثر است.
در متون تخصصي منظور از هيپركلسترولمي، كلسترول بيش از 250-200 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر است و چنانچه ميزان كلسترول بيش از اين مقدار باشد علاوه بر رژيم غذايي و ورزش تركيب بتاسيتوسترول (300 ميلي‌گرم در روز) و داروهاي جديد براي كاهش سريع ميزان كلسترول خون تجويز مي‌شود.
همچنين دكتر صالحي درخصوص تنظيم كلسترول خون با گياهان دارويي اينگونه پاسخ دادند:
اصولا اكثر ميوه‌جات و سبزي‌هاي خوراكي و دارويي قادر به كاهش كلسترول و چربي خون مي‌باشند؛ اما بعضي از گياهان، مانند سير و پياز از اين نظر موثرترند؛ از اين‌رو از سير، فرآورده‌هايي به شكل قرص براي كاهش كلسترول و چربي تهيه شده است. البته كلسترول و چربي نسبتا بالا بايد حتما زير نظر پزشك و با داروهاي شيميايي كنترل شود و داروهاي گياهي تا حدي مي‌توانند آن را كاهش دهند يا به عنوان كمكي با داروهاي شيميايي مصرف شوند. همان طور كه اشاره شد، بسياري از گياهان قادرند كلسترول و چربي خون را كاهش دهند؛ به همين دليل لازم است هميشه در رژيم غذايي انواع سبزي و ميوه‌جات گنجانده شود.
مساله كاهش كلسترول و چربي با مكانيسم‌هاي مختلف توسط گياهان كاملا علمي و به اثبات رسيده است.
به عنوان نمونه‌هايي از اين گياهان مي‌توان به سير، پياز، انگور، جو، بادام زميني، زيتون، هويج، نارنج، سيب، چاي سياه و سبز، سويا، ليموترش، زنجفيل و گردو اشاره كرد.
منبعک دنیای تغذیه ش 81
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر