نوشته : رعنا رفعت دانشجوي كارشناسي ارشد علوم بهداشتي در تغذيه دانشگاه علوم پزشكي تهران
امروزه يكي از زمینه‌های جدید و جالب تحقیقات بهداشتی و تغذیه بر اساس جنسیت افراد است. اگر چه تفاوتهای آشكار فيزيولوژيكي و بيولوژيكي بین زنان و مردان در سطح وسیعی شناخته شده است، چگونگی تاثیر این تفاوت‌ها بر استعداد ابتلاي افراد به بیماری‌ها و نحوه پاسخ‌های متابولیكی آنها نسبت به درمانهای رژیمی مختلف مبهم است. بی شك جهت بهبود سلامت و ارتقاي جنبه‌های بهداشتی زنان نیازمند دانستن این تفاوت‌ها هستیم. هدف از این مقاله افزایش دانش و اطلاعات پزشكی- تغذیه‌ای براساس جنسیت است كه در سه بخش زير بيان شده است:1- تفاوتهای فيزيولوژيكي و بيولوژيكي بین زنان و مردان
2- نیازهای تغذیه‌ای ویژه زنان در طول دوران‌های مختلف زندگی به ویژه نوجوانی، بارداری، شیردهی، قبل از یائسگی، یائسگی و میانسالی
3- مهم‌ترین و شایع‌ترین شرایط و بیماری‌هایی كه به طور ویژه بر سلامت و بهداشت زنان بیشتر از مردان تاثیر گذاشته و بروز آنها در زنان بالاتر است.
در اين نوشتار همچنين به نقش تغذیه در كاهش خطر برخی از این بیماری‌ها چون چاقی، سندرم متابولیك، دیابت نوع۲، بیماری‌های قلبي - عروقي، سرطان پستان و تخمدان‌ها، استئوپروزیس و استئوآرتریت، آرتریت روماتوئید، سلامت چشم و دهان خواهیم پرداخت.
همچنان كه ذكر شد احتمال ابتلا به برخی از بیماری‌ها در زنان بیشتر از مردان است كه اساس بيولوژيكي و سلولی- مولكولی این تفاوت‌ها اغلب ناشناخته مانده است. برخی از این بیماری‌ها در جدول شماره ۱ آمده است.
براي شناخت نقش تغذیه در حفظ سلامت و كنترل بیماری‌های مزمن، شناخت تفاوت‌ها در زن و مرد ضروری است، با این حال اكثر مطالعات در گذشته نیازهای یك مرد ۷۰ كیلوگرمی را بدون توجه به تفاوتهای بيولوژيكي و فيزيولوژيكي بین زن و مرد، به عنوان مرجع جهت درمانهای پزشكی و مداخلات رژیمی مورد استفاده قرار می‌دادند. در صورتی كه سال‌هاست مشخص شده كه زنان طول عمر بیشتری نسبت به مردان دارند؛ به عنوان مثال از۵۶۰ نفر افراد بالای ۱۰۰سالی كه در جهان زندگی می‌كنند حدود ۹۰ درصد زن هستند. البته باید توجه كرد كه گرچه نسبت مرگ در زنان پایین تر از مردان است، ولی بیماری‌های مزمن در زنان شدیدتر بوده و تعداد سال‌های ناتوانی آنها بیشتر است. فرضیات زیادی در مورد علت طول عمر بیشتر در زنان ارائه شده است، اگرچه تحقیقات بیشتری لازم است تا صحت آنها ثابت ودلایل واقعی تفاوتهای طول عمر زنان شناخته شود، در زیر چند نمونه از این فرضیه‌ها بیان می‌گردد:
1- هورمون استروژن بالا در زنان
2- سیستم ایمنی قوی‌تر در زنان
۳- وجود كروموزوم جنسیXX در زنان
۴- فعالیت كمتر هورمون رشد زنان
5- استرس اكسیداتیو كمتر در زنان
6- حیوانات كوچك‌تر طول عمر بیشتری دارند
يكي از دلایل آشكار تفاوت ابتلا به بیماری‌ها در زنان، تغییرات واضح هورمونهای جنسی است كه در طول زندگی هر زن رخ می‌دهد. امروزه كاملا ثابت شده كه پیشرفت استئوپروزیس اغلب در دوران یائسگی و همزمان با توقف تولید استروژن اتفاق مي‌افتد. علائم آرتریت روماتوئید اغلب در طول بارداری به دلیل تغییراتی كه در هورمونهای استروئیدی جنسی رخ می‌دهد بهبود می‌یابد و پس از زایمان دوباره عود می‌كند. بارداری يكي از دوره‌هاي زندگی اغلب زنان است كه به دلیل تغییرات هورمونی، حتی برخی علائم بیماری‌های دندانی و اختلالات روانی هم ممكن است در آن ظاهر شود.
مطالعات نشان داده اند تفاوتهای دیگری در سلول‌های بافتی و ارگان‌های زن و مرد وجود دارد كه باعث می‌شود فرد به محرك‌های محیطی از جمله دارو یا انواع تركیبات غذایی پاسخ‌های متفاوتی بدهد. در نتیجه مقدار داروی لازم جهت اثرپذیری و یا مقداری كه باعث مسمومیت می‌شود، در دو جنس متفاوت خواهد بود.
تفاوتهای جنسی در بیماری‌ها و تغذیه
ثابت شده كه تغذیه با غذاهای ویژه یا تركیبات غذایی خاص، بر برخی از بیماری‌ها كه زنان به طور ویژه مستعد ابتلا به آنها هستند، اثرات مطلوبی داشته است.
رژيم با چربی‌های اشباع كم، غنی از فیبر و غلات كامل، اسیدهای چرب امگا۳، میوه‌ها و سبزيجات از بیماری قلبی - عروقی محافظت می‌كند. كلسیم و ویتامین D در طول زندگی بر سلامت استخوان‌ها مؤثر است. در ضمن، مصرف كلسیم بعد از یائسگی اثرپذیری هورمون درمانی را كه جهت حفظ توده استخوانی استفاده می‌شود، بالا می‌برد. نشان داده شده كه اختلالات روحی‑روانی و افسردگی‌های زنان با مكمل یاری ویتامین‌ها به‌ویژه فولات واسیدهای چرب امگا۳ بهبود می‌یابد. استفاده از روغن ماهی علائم آرتریت روماتوئید را كاهش خواهد داد. غذا‌ها و تركیبات غذایی با مكانیسم‌های هورمونی، كاهش پاسخ‌های التهابی، خواص آنتی‌اكسیدانی و سایر مكانیسم‌های ناشناخته شروع بیماری‌ها را كنترل و پیشرفت آنها را به تأخیر می‌اندازند. به عنوان مثال گفته شده، استرس اكسیداتیو در اختلالات بهداشتی – روانی مؤثر است كه خود منجر به فرضیه استفاده از میكرونوترینت‌های آنتی‌اكسیدان، جهت به تأخیر انداختن یا كاهش احتمالی علائم افسردگی، اسكیزوفرنی، جنون و آلزایمر شده است. همچنین امروزه بروز بسیاری از بیماری‌ها به پاسخ‌های التهابی بدن نسبت داده می‌شود؛ بنابراین استفاده از خصوصیات ضد التهابی اسیدهای چرب امگا۳ كه به مقدار فراوانی در ماهی و روغن ماهی وجود دارند، به عنوان موضوعی جهت كنترل بیماری‌هایی چون استئوپروز، قلبی – عروقی، سندرم التهابی روده و حتی بیماری‌های دندانی مورد توجه قرار گرفته است.
همان‌طور كه اشاره شد زنان و مردان با توجه به تفاوتهای جنسیتی، نیازهای متفاوت داشته و پاسخ‌های منحصر به فردی به داروها، مداخلات تغذیه‌ای و سایر تحريكات بیولوژی نشان می‌دهند. علت این تفاوت‌ها، ویژگی‌های خاص دستگاه معدی - روده‌ای است. تحقیقات در پانزده سال اخیر نشان می‌دهد كه عملكرد طبيعي دستگاه گوارش در جنس مرد و زن متفاوت است. این تفاوت‌ها در مقدار و تركیبات ترشحات غدد بزاقی گرفته تا تفاوت در بیولوژی كمپلكس سیتوكروم 450P كبدي وجود دارد. با این حال، امروزه با شناخت وسیع تفاوتهای فيزيولوژيكي جنسیتی و اطلاع از پاتولوژی انواع بیماری‌ها، علم بر چگونگی تاثير جنسیت بر عملكرد دستگاه گوارش و نیازهای تغذیه‌ای ویژه، در مراحل اولیه است.در زیر به برخی از این تفاوت‌ها در مرد و زن خواهیم پرداخت.
دهان
اكثر زنان تا سنین پیری در مقایسه با مردان حس چشایی قوي‌تری دارند و نسبت به مردان، به خصوص مردان جوان، غذاهایی را كه شیرینی كمتری دارند می‌پسندند. یكی از دلایل قوي بودن حس چشایی در زنان احتمالا حس بویایی قوی در آنهاست. تركیب و مقدار ترشحات بزاقی در زنان، به ویژه در طول سال‌های قاعدگی و حتی در طی هفته قاعدگی تغییر می‌كند. به عنوان مثال، گلوكز حدود سه تا نه برابر افزایش می‌یابد. تركیبات الكترولیتی ترشحات بزاقی نیز در طی سیكل قاعدگی متفاوت است، به طوری كه در زمان تخمك گذاری غلظت پتاسیم بیشتر و كلسیم و سدیم كمتر است. در ضمن میزان پراكسیدازهای بزاقی هم در این دوره بيشتر است. ظرفیت بافری این ترشحات در زنان نسبت به مردان كمتر است. این ویژگی در كنار ترشح مقدار كمتر بزاق احتمالا باعث افزایش بوی بد دهان به دلیل افزایش تخمیر باكتری‌های دهانی در زنان می‌شود. پایین بودن مقدار این ترشحات در زنان یكی از علل دریافت كمتر غذا نیز خواهد بود. جالب اينكه بعد از استرس میزان كورتیزول بزاقی در زنان ۵/۱ تا ۲ برابر كمتر از مردان است.
مری و معده
طول مری در زنان كمتر از مردان است و زنان شكایت بیشتری از درد در این ناحيه دارند؛ اما حركات دودی مری (حركات كرم مانند جدار مری، جهت انتقال غذا به معده) در زنان بیشتر و قوی‌تر است. همچنين برگشت غذا از معده به مری (رفلاكس) در طول بارداری بیشتر است كه به دلیل اثرات بیش از حد پروژسترون بر عضلات قسمت تحتانی مری می‌باشد. اسید معده زنان احتمالا به دلیل وجود تعداد كمتر سلول‌های پاریتال (ترشح كننده اسید)، نسبت به مردان كمتر است، چرا كه تستوسترون (هورمون مردانگی) برخلاف استروژن (هورمون زنانگی) باعث تحریك تولید سلول‌های پاریتال معده می‌شود. گفتني است اگرچه گاسترین (محرك سلول‌های پاریتال) در زنان بالاتر است، ولی حساسیت سلول‌های مترشحه اسید به این هورمون در زنان كمتر مي‌باشد. اثر مهاركننده‌های پمپ پروتون (مهاركننده‌های ترشح اسید) احتمالا در زنان بیشتر است. در طول فاز لوتئال (۱۴روز دوم سیكل ماهانه) زنان، زمان تخلیه معده طولانی‌تر از ۱۴روز اول دوره می‌باشد؛ به طوری كه بعد از سنین قاعدگی، این زمان برای مواد جامد سه برابر و در مورد مایعات دو برابر طولانی‌تر از زمان تخلیه معده مردان است. نفخ بعد از غذا نيز در زنان بیشتر است كه احتمالا به دلیل اثرات پروژسترون بر حركات روده می‌باشد.در طول بارداری با افزایش هورمون پروژسترون، گنادوتروپین جفتی وكاهش فعالیت‌های فیزیكی، بروز نفخ، تهوع و یبوست در زنان شایع می‌شود.
پانكراس و كیسه صفرا
تركیبات صفراوی در زن ومرد متفاوت است. استروژن و پروژسترون زنان، مقدار كلسترول كیسه صفرا را افزایش می‌دهند. سطح بالای پروژسترون در طول بارداری باعث كند شدن تخلیه كیسه صفرا و در نتیجه افزایش احتمال بروز سنگهای كیسه صفرا خواهد شد. تفاوتهای جنسی در تجزیه تولیدات صفراوی علت بروز بیشتر بیماری‌های التهابی روده و خطر بالای سرطان كولون در زنان است. تستوسترون عامل بروز بیشتر سرطان پانكراس در مردان است. افزایش سن باعث كاهش تفاوتهای جنسی در بروز این سرطان می‌گردد؛ به طوری كه بعد از ۷۰ سالگی تفاوتی دیده نمی شود. در زنانی كه كیسه صفرا را برداشته‌اند احتمال بروز سرطان كولون بيشتر مي‌شود.
كبد
اكثر تفاوتهای جنسی موجود در دستگاه گوارش احتمالا مربوط به متابولیسم هورمون‌ها، داروها و سایر موادی است كه در كبد انجام می‌گیرد. به طور كلی مردان غلظت آنزیم‌های میكروزومال اكسیداتیو بیشتری دارند؛ در صورتی كه در زنان آنزیم‌های میكروزومال احیاكننده بیشتر است. در طول بارداری با كاهش جریان خون عملكردی كبد میزان برداشت برخی از مواد كاهش می‌یابد. فعالیت سیتوكروم P450 نیز در زن ومرد متفاوت است. این كمپلكس مجموعه‌ای از آنزیم‌های اكسیداتیو كبدی است كه متابولیسم داروها را بر عهده دارد. به عنوان مثال در زنان فعالیت آنزیم CYP3A4 بالاتر است؛ در نتیجه اثر داروهایی مثل دیازپام واریترومایسین در زنان سریعتر از بین می‌رود. تجارب نشان می‌دهند كه پیوند كبد زنان به مردان اغلب با شكست مواجه می‌شود (۷/۳ برابر)، در صورتی كه پیوند كبد مردان به زنان، مردان به مردان یا زنان به زنان موفق تر بوده است. بیشتر مطالعات این یافته‌ها را به تفاوت در سطح هورمونهای جنسی فرد پذیرنده بافت نسبت می‌دهند.
منبع: دنیای تغذیه ش79
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر