نوشته : نازلی سیدخوئی دانشجوی کارشناسی ارشد علوم بهداشتی در تغذیه
نام‌هاي ديگر این بیماری، اسپروي سلياك، انتروپاتي حساس به گلوتن و اسپروي غيرحاره‌اي می باشد.بيماري سلياك، يك بیماری التهابي روده است كه عمدتاً قسمت پروكسيمال و وسط روده كوچك را تحت تأثير قرار مي‌دهد و با سوء جذب مواد مغذي، مواد معدني و ويتامين‌ها مشخص ميشود. سلیاک در تمام طول زندگي ادامه دارد و در افرادي ديده مي شود كه از نظر ژنتيكي مستعدترند. در واقع اين بيماري يك بيماري ژنتيكي - اتوايميون (خود ایمنی) است.
بيماري سلياك ناشي ازاختلال در پاسخ ايمني سلول‌هاي T مي‌باشد كه در افراد مستعد پس از مصرف گلوتن ايجاد ميشود، يعني افراد سلياكي، توالي اسيدآمينه موجود در پرولامين گندم، جو و چاودار را نمي‌توانند تحمل كنند.
وقتي افراد اين غلات را مصرف مي‌كنند، مخاط بويژه دئودنوم و ژژنوم آسيب مي‌بيند، تعداد پرزها كم ميشود، سطح جذب پايين مي‌آيد و آنزيم‌هاي كمتري در سلول‌هاي آسيب ديده وجود داشته و سوء جذب مواد مغذي رخ مي‌دهد.
علایم:
اسهال، مدفوع مكرر، بدبو، كمرنگ و كمي شل، تحريك‌پذيري روده‌ها، كاهش وزن، شكم متسع، تهوع، رنگ پريدگي، آنمي، نقايص دنداني و استخواني، تحريك‌پذيري، ناتواني در تمركز، ديس‌ليپيدمي (در40-30 درصد افراد رخ مي‌دهد)، خستگي‌پذيري.
مطالعاتي كه در زمان قحطی و كمبودهاي غذايي در جنگ جهاني دوم، انجام شد نشان داد که علايم بيماري در بين افراد كمتر شده بود، زيرا آنها به جاي نان از غذاهاي جايگزين استفاده مي‌كردند.
بيشترين علت بروز علایم، به‌خاطر جزء گليادين گلوتن گندم مي‌باشد. گلوتن، پروتئين ذخيره‌اي در گندم است كه مي‌تواند به گلوتنين (مسئول خواص مناسب پخت و پز غلات) و گليادين تجزيه شود.
پروتئين ذخيره‌اي مشابه گليادين در چاودار (سكالين) و جو (هوردئين) هم وجود دارد، ولي پروتئين جو دوسر (آونين) و برنج (زئين) شبيه آنها نيستند.
درمان مناسب سلياك شامل پيروي شديد از رژيم بدون گلوتن است.
5 كليد مهم در كنترل سلياك عبارتند از:
مشاوره با كارشناس تغذيه متبحر، آموزش در مورد بيماري، تبعيت هميشگي از رژيم بدون گلوتن، شناسايي و درمان كمبودهاي تغذيه‌اي، پيگيري‌هاي مداوم و طولاني مدت.
رژيم عاري از گلوتن:
مبتلايان به سلياك لازم است بدانند كه با رعايت برنامه غذايي و حذف كامل غلات غيرمجاز ذكر شده به طور كامل بهبود مي‌يابند، ولي بايد تا پايان عمر در پرهيز كامل از چنين غلاتي بوده و برنامه غذايي مناسب خويش را رعايت نمايند. رژيم عاري از گلوتن، شامل حذف گندم، جو و چاودار مي‌باشد. ساير غلات مثل برنج، سويا، ذرت، آرد سيب‌زمينی، ذرت خوشه‌ای و ارزن بدون گلوتن هستند.
بيماران بايد ياد بگيرند كه گوشت‌ها، ماهي، مرغ، آجيل، تخم‌مرغ، حبوبات، شير، پنير، ميوه و سبزي عاري از گلوتن هستند.
جو دوسر:
اغلب مطالعات نشان داده‌اند كه افراد دچار سلياك مي‌توانند جو را تحمل كنند. ولي از آنجا كه ممكن است جو در هنگام برداشت، آسياب يا فرآيند شدن با ساير غلات حاوي گلوتن آلوده شود، توصيه بر اين است كه بيماران سلياكي از مصرف جو دو سر دوري كنند. بعلاوه تعداد كمي از بيماران سلياكي به اسيد آمينه‌هاي موجود در جودوسر حساس هستند. اگر فرد دچار سلياك مي‌خواهد جو دوسر بخورد، بهترين راه اين است كه بيشتر از 70- 50 گرم در روز مصرف نكند.
غذاهايي كه حاوي گلوتن ميباشند و بايد از آنها پرهيز كرد:
تمام غذاهاي حاوي گندم، جو، چاودار و آرد آنها
انواع نان‌هاي معمولي، نان خشك، بيسكويت، باگت، نان سفيد و سياه
كليه گوشتهاي كنسرو شده، سوسيس، كالباس، كتلت، كباب كوبيده رستوران‌ها، شنيسل گوشت و مرغ
ماكاروني، رشتهفرنگي، غذاهاي حاوي جو، فرني با آردهاي ذكر شده
سس سفيد و سس گوجه فرنگي
قهوه فوري، نسكافه، شير شكلات
كليه شيرينيهاي تهيه شده با آرد گندم، گز، سوهان، حلوا، ترحلوا، شكلات و بعضي از انواع آب نبات، كمپوت و انواع مواد غذايي كنسرو شده و كليه غذاهايي كه با آرد غيرمجاز تهيه شود.
توصيه‌هاي تغذيه‌اي:
با حذف كامل گليادين از رژيم در مدت کوتاهی علايم بهبود مي‌يابند، ولي درمان بايد ماه‌ها يا سال‌ها ادامه يابد.
مصرف ذرت، برنج، سيب‌زميني، تاپيوكا (كه از ريشه گياه كاساوا مي‌گيرند)، كاساوا و نان بدون گلوتن مجاز است.
براي نوزاداني كه دچار اسهال هستند، تامين آب و الكتروليت و فرمولاي(شير خشك) كم‌چرب ضروري است.
ممكن است بزرگسالان بتوانند کربوهيدرات ساده، ژلاتين، آب ميوه، كره بادام زميني، پودينگ نشاسته ذرت و موز را تحمل كنند.
MCT (تري گليسيريد با زنجيره متوسط) داراي نتايج سودمندي بخصوص در بزرگسالان مي‌باشد.
در ابتدا، رژيم بايد فيبر كمي داشته باشد، ولي دريافت آن به تناسب تحمل بايد افزوده شود.
اگر تغذيه با لوله استفاده ميشود، محصولات غني شده با گلوتامين مصرف شود.
پايش وضعيت عدم تحمل لاكتوز كه مي‌تواند موقت يا دائم باشد.
در ابتدا محصولات لبني بايد حذف شود، زيرا معمولاً اين بيماران به صورت ثانويه دچار كمبود لاكتاز مي‌شوند، ولي بعد از 6-3 ماه درمان، محصولات لبني بايد تدريجاً معرفي شوند.
مكمل ياري ويتامين‌هاي محلول در چربي به فرم محلول در آب، آهن، كلسيم، اسيدفوليك و B -كمپلكس توصیه می شود. زيرا بسياري از محصولات بدون گلوتن داراي محتواي كمي از ويتامين B، آهن و فيبر هستند.
تغذيه اين بيماران بايد بصورت متناوب و در وعده‌هاي كوچك در طول بيماري باشد.
بافت غذا بايد نرم باشد و از مواد غذایی محرك دوري شود.
برخي داروها (مثل استامينوفن)، خميردندان‌ها و دهان‌شويه‌ها حاوي گلوتن هستند.
اگر بعد مصرف گليادين عوارض ايجاد نشد به اين معنا نيست که پرزها آسيب نمي بينند زيرا عوارض آشكار 8 هفته يا بيشتر طول مي‌کشد كه پديدار شود.
شايد بيماران سلياكي به ساير پروتئين‌ها هم واكنش نشان دهند، مثلا به
آلبومين (موجود در تخم‌مرغ و شير)،
گلوبولين و كازئين (شير) و
پروتئين‌هاي موجود در گوشت و سويا.
نگراني‌هايي كه به‌دنبال رژيم عاري از گلوتن پيش مي‌آيد:
هزينه
غذاهايي كه بدون آرد گندم باشند، معمولاً گران‌تر تهيه مي‌شوند. مثلاً يك تكه نان بدون گلوتن ممكن است 3- 2 برابر قيمت نان‌هاي معمولي باشد. بيماران مي‌توانند هزينه‌هاي خود را با خريد محصولاتي چون سبزي‌هاي نشاسته‌اي مثل سيب‌زميني، هويج، حبوبات و نخود فرنگي كمتر كنند. به ياد داشته باشيد كه محصولات «بدون گندم» حتماً «بدون گلوتن» نيستند. ممكن است در آنها جو و سایر غلات به كار رفته باشد كه براي بيماران مبتلا به سلياك مضر هستند.
آلودگی با گلوتن:
شما در منزل می بایست از آلوده شدن مواد غذایی به گلوتن نيز جلوگیری کنید، زیرا وسايل آشپزي و یا ديواره ماكروويو ممكن است آلوده به گلوتن باشد. بنابراین براي تهيه محصولات بدون گلوتن بايد از ابزاري جداگانه استفاده كنيد.
عوارض تغذيه‌اي بيماري سلياك:
آنمي فقر آهن:
• در بيماري سلياك بسيار شايع است.
• در بسياري از افراد مبتلا به سلياك، آنمي فقر آهن قبل از شناسايي سلياك مشخص ميشود.
• آنمي فقر آهن تا زماني كه رويه روده ترميم و ذخاير آهن تأمين شود، ادامه خواهد داشت.
• پيگيري طولاني مدت فریتین سرم در بيماران سلياكي برای تشخيص اينكه كمبود آهن به‌طور كامل رفع شده است يا نه.
توصيه‌ها:
• درمان با رژيم عاري از گلوتن و مصرف منابع غني آهن
• منابع آهن هِم شامل گوشت قرمز، مرغ، ماهي و منابع آهن غير هم شامل آجيل، غلات، سبزيجات برگ سبز، ميوه‌هاي خشك، تخم‌مرغ، سبوس برنج.
• تركيب منابع آهن غير هم با غذاهاي غني از ويتامين C براي جذب بيشتر (مثل مركبات)
• مصرف كوتاه مدت مكمل‌هاي آهن بدون گلوتن در برخي بيماران توصیه ميشود.
عدم تحمل لاكتوز:
• عدم تحمل لاكتوز مي‌تواند به صورت موقت در افرادي كه به تازگي تشخيص سلياك براي آنها گذاشته شده است ديده شود، زيرا پرزهاي روده آسيب ديده اند و سطح آنزيم لاكتاز كاهش يافته است.
• با رعايت رژيم عاري از گلوتن، علايم عدم تحمل لاكتوز در عرض 6 ماه تا يكسال مي‌تواند مرتفع شود. اگر عدم تحمل لاكتوز همچنان ادامه داشت اين امكان وجود دارد كه در برنامه غذايي يك منبع نهفته گلوتن وجود داشته باشد كه لازم است شناسايي و حذف گردد.
توصيه‌ها:
• با رژيم عاري از گلوتن شروع كنيد و اگر علايم همچنان ادامه داشت، محدوديت موقت مصرف لاكتوز در برنامه غذایی مي‌تواند مفيد باشد (به‌همراه رژيم عاري از گلوتن).
• اگر لازم شد كه رژيم عاري از لاكتوز اعمال شود، در صورت تحمل از قرص‌هاي آنزيم لاكتاز استفاده شود.
• اگر علايم بهبود يافت، كمي لاكتوز را براي ارزيابي پاسخ تحمل در رژيم غذايي وارد كنيد.
استئوپني يا استئوپروز:
• چگالي كم استخوان در افراد مبتلا به سلياك وجود دارد.
• به علت سوء جذب، بيماري‌هاي استخواني در افراد سلياكي زودتر ظاهر مي‌شوند.
شيوع بالاي استئوپروز در بيماران سلياكي باعث شده است كه سنجش تراکم استخوان در زمان تشخيص سلیاك انجام شود.
• كمبود ويتامين D كه در سلياك شايع است بايد درمان شود تا سطح 25- هيدروكسي ويتامين D سرم در مقادير نرمال باشد.
• پوكي استخوان ممكن است حتي پس از رعايت رژيم عاري از گلوتن پايدار بماند.
توصيه‌ها:
• رعايت رژيم عاري از گلوتن به همراه غذاهاي غني از كلسيم و ويتامين D(منابع غني كلسيم: لبنيات، سبزیجات خانواده کلم و منابع غني ويتامين D: ماهي‌هاي چرب مانند ساردين، سالمون، شاه ماهی، روغن ماهي
• مصرف مكمل كلسيم و ويتامين D كه عاري از گلوتن باشد.
• ورزش مناسب
كمبود فولات:
• در موارد شديد سوء جذب رخ مي‌دهد.
• بسيار مهم است كه در زناني‌كه از رژيم بدون گلوتن پيروي مي‌كنند و قصد بارداري دارند، دريافت فولات بررسي شود.
توصيه‌ها:
• رژيم عاري از گلوتن و دريافت غذاهاي غني از فولات شامل حبوبات، غلات، سبزيجات سبز برگي شكل، بروكلي، مارچوبه، آب پرتقال، جگر، بادام‌زميني، گردو، دانه آفتابگردان و ...
• دريافت مكمل فولات
كمبود ويتامين B12:
• اگر چه بيماري سلياك قسمت‌هاي ابتدايي روده باريك را تحت تأثير قرار مي‌دهد، اما كمبود ويتامين B12 در موارد شديد سوء جذب مي‌تواند رخ دهد.
• كمبود ويتامين B12 با تبعیت از رژیم عاري از گلوتن طبيعي ميشود.
توصيه‌ها:
• درمان با رژيم عاري از گلوتن به‌همراه منابع غني ويتامين B12 شامل جگر، تخم‌مرغ، شير و گوشت.
• دریافت مكمل ويتامين B12 تزريقي
اسهال:
• بسياري از افراد دچار سلياك با اين عارضه، بيماريشان شناسايي ميشود.
• اسهال به‌علت آسيب به پرزهاي روده، سوءجذب و عدم تحمل لاكتوز رخ مي‌دهد.
توصيه‌ها:
• دريافت كافي مايعات و الکترولیت‌ها
• محدوديت مصرف قندهاي ساده
• ممكن است سبزيجات نفاخ حذف شوند.
• محدوديت مصرف لاكتوز در برخي بيماران: در صورتي كه فرد مبتلا دچار اسهال مي‌باشد، مصرف شير براي دو ماه اول درمان محدود می شود و بجاي استفاده از شير، فرد مي‌تواند از ماست جهت تأمين نيازهاي مواد معدني و پروتئيني خود استفاده نمايد و پس از رفع و بهبود اسهال مي‌تواند از شير به تدريج در برنامه غذايي خود استفاده كند.
يبوست:
• از آنجا كه رژيم عاري از گلوتن كم فيبر است، در بسياري از بيماران با شروع رژيم، یبوست رخ مي‌دهد.
توصيه‌ها:
• مصرف كافي فيبر در رژيم عاري از گلوتن
• دريافت كافي مايعات
• افزايش تدريجي فيبر در برنامه غذايي براي كاهش عوارض جانبي (منابع فيبر شامل ميوه‌ها، سبزيجات، آجیل، حبوبات، غلات و برنج قهوه‌اي).
منبع: دنیای تغذیه ش 86
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر