نوشته : دكتر سيدضياءالدين مظهري متخصص تغذيه و رژيم درماني دانشيار دانشگاه علوم پزشكي ايران
سوماتوتروپين يا هورمون رشد كه از طريق هيپوفيز وارد خون مي‌شود، عملكردهاي متفاوت و مختلفي دارد كه قسمتي از آنها عبارت مي‌باشند از: تحريك تقسيم سلولي، افزايش بازده و استحكام استخوان‌ها، رشد عضلات و خونرساني به مويرگ‌ها، ترميم و يا جايگزيني سلول‌هاي فرسوده و پير، افزايش سوخت چربي‌ها، ايجاد لطافت در پوست، ايجاد نشاط و سرحالي، افزايش رشد و حجم سلول‌هاي ريه، تقويت سيستم ايمني و دفاعي بدن و پيشگيري از تحليل رفتن گلبول‌هاي قرمز.
نحوه تعيين ميزان هورمون رشد
عده زيادي از پژوهشگران و دانشوران عقيده دارند چون ميزان اين هورمون دائماً در حال تغيير مي‌باشد و هر سه ساعت ميزان آن فرق مي‌كند، سنجش يكباره سطح اين هورمون در جريان خون به علت نوسانات زيادي كه دارد قابل استناد نمي‌باشد،
چرا كه معلوم نيست در لحظه خون‌گيري و تعيين ميزان آن بدن فرد در فاز استراحت توليد بوده يا در همان لحظه هورمون وارد خون گرديده، لذا بايد يا در طول روز هر نيم ساعت يكبار ميزان آن را در خون اندازه‌گيري نمود كه بسيار پرهزينه، وقت‌گير و غيرعملي است و يا بايد به طور غيرمستقيم عملكرد و رشد آن را مورد سنجش قرار داد كه در بين ساير آثار هورمون رشد ارزش ويژه‌اي دارد، مثلا يكي از تاثيرات هورمون رشد تاثير بر روي فاكتور
IGFI يا Insulin – like growth factor (كه تقريبا يك عامل تاثيرپذير از هورمون رشد است و ميزان آن در مدت طولاني‌تري تقريبا در 24 ساعت ثابت مي‌باشد) است كه با اندازه‌گيري سطح اين عامل در خون مي‌توان به طور غيرمستقيم حدس زد كه هورمون رشد در طول روز به چه ميزان ترشح شده است.
1- عوامل بازدارنده ترشح سوماتوتروپين
الف) افراد داراي اضافه‌وزن يا فربه و چاق دچار كاهش چشمگير اين هورمون مي‌باشند.
ب) فاكتور سن نقش تعيين‌كننده‌اي دارد، لذا در 15 ساله‌ها ميزان توليد آن بيشتر، در 30 ساله‌ها كمتر است و در 60 ساله‌ها وجود ندارد.
ج) افرادي كه گرايش به مصرف ميزان بيشتري غذاهاي پرچرب دارند يا مضطرب و نگران مي‌باشند و دائماً در حالت استرس قرار دارند با دو بازتاب روبه‌رو خواهند شد:
1- افزايش ميزان كلسترول خون
2- كاهش قابل توجه هورمون رشد
د) چون در ساختار اين هورمون هيچ تركيب ديگري غير از پروتئين وجود ندارد، لذا ميزان ساخت آن با دريافت كمتر از حد مطلوب پروتئين كاهش چشمگيري پيدا خواهد نمود.
2- عوامل مساعدكننده ترشح هورمون رشد
الف) تامين پروتئين موردنياز بدن از طريق استفاده از منابع پروتئيني حيواني داراي ارزش بيولوژيكي بالاتر يا تلفيق پروتئين‌هاي گياهي با حيواني (مثل تخم‌مرغ با سيب‌زميني، شير و ماست با غلات، دانه‌ها و مغزهاي روغني، گوشت با حبوبات يا غلات و يا مصرف توأم غلات و حبوبات به نسبت معيني با يكديگر مثل ذرت و لوبيا يا عدس با برنج و غيره). پژوهش‌هاي به عمل آمده از طرف دانشمندان مختلف نشان داده‌اند كه در بين 20 اسيدآمينه تشكيل‌دهنده زنجيره پروتئين‌ها چهار اسيدآمينه اثر تحريكي بر ميزان ترشح هورمون رشد دارند.
ب) كاهش ميزان ترشح انسولين و پايين نگهداشتن سطح آن در جريان خون؛ چرا كه افزايش ميزان انسولين خون اثر مهاري بر فعاليت و عملكرد هورمون رشد دارد، لذا كاهش مصرف قندهاي تصفيه شده مخصوصا يك قندي‌ها و دو قندي‌ها و يا استفاده از موادغذايي كه اندكس گليسميك پاييني دارند مفيد است. زماني كه احساس ولع ويار گونه‌اي شما را به طرف شيريني، شكلات و آبنبات سوق مي‌دهد، قدري تأمل فرماييد و از لبو و هويج پخته و خام و سالاد تهيه شده از سبزيجات متداول فصلي كه بر روي آن هويج رنده شده، لبوي خردكرده و چند دانه كشمش اضافه شده، استفاده نماييد. اگر وقت و حوصله‌اي براي تهيه سالادهاي متنوع حاوي سبزيجات پخته و خام نداريد، از ميوه‌هاي فصل كه در دسترس‌تان مي‌باشند كمك بگيريد. سيب، گلابي، موز، انبه، انار، به، گيلاس، آلبالو، زردآلو و هلو و انواع ميوه‌جات و صيفي‌جات ضمن برطرف كردن هوس شما به خوردن مواد شيرين، قسمتي از نيازهاي بدن را به ريزمغذي‌هاي ارزشمند تامين مي‌سازند و از جمله بهترين ميان‌وعده‌ها تلقي مي‌شوند.
ج) حذف شام‌هاي سنگين و پرچرب و عدم استفاده از سوسيس، كالباس و پيتزا در وعده شام و نخوردن ديرهنگام شام‌هاي سنگين، پرچرب و حجيم و جايگزين نمودن آن با سالادهاي تهيه شده از سبزيجات پخته و خام غني شده با سفيده تخم‌مرغ، بادام خرد شده يا گردو و پسته خام نه تنها شما را از چاق شدن بي‌مورد مصون و محفوظ نگه‌مي‌دارد، بلكه با پيشگيري از ترشح انسولين ميدان فعاليت را براي هورمون رشد مهياتر مي‌سازد تا وظايف متعدد و متنوع خود را به انجام رساند.
د) استفاده از آبليمو و آب نارنج تازه همراه با موادغذايي مخلوط حاوي گوشت، سبزيجات، حبوبات و غلات، هم به تامين ويتامين C موردنياز هورمون رشد كمك خواهد كرد و هم ميزان جذب آهن غيرهم را افزايش خواهد داد.
ر) با انجام يك برنامه منظم ورزشي به صورت راه رفتن و دويدن با سرعت ملايم، علاوه بر آنكه عضلات خود را تقويت مي‌كنيد و به رشد بيشتر و افزايش حجم بيشتر وا مي‌داريد، بلكه به مصرف شدن چربي‌هاي مازاد بر نياز و انباشته شده كمك خواهيد نمود. ضمنا به افزايش ميزان هورمون رشد نيز خواهيد افزود، مخصوصا تاثير فعاليت‌هاي بدني سبك در نوجوانان و جوانان اگر با خواب به موقع و زودهنگام شبانه توأم شود، در مراحل پيش بلوغ و دوران بلوغ به قدري محرز و قابل لمس مي‌باشد كه در كوتاه‌مدت نتايج آن به صورت چشمگيري ظاهر مي‌گردد.
ز) خواب عميق و قبل از ساعت يازده شب براي همه افراد و قبل از ساعت 9 شب براي كودكان؛ همانطوري كه مي‌دانيد در بدن انسان‌ها يك ساعت بيولوژيكي وجود دارد كه عملكرد آن با طلوع و غروب آفتاب تنظيم مي‌گردد و به موازات آن فرمان عملكرد هورمون‌هاي مختلف بدن صادر مي‌شود. بعد از غروب آفتاب هورمون رشد و بازسازي بدن (سوماتوتروپين) فعال‌تر مي‌شود و وظايف خود را با بهره‌گيري از ذخاير انرژي‌هاي بدن آغاز مي‌نمايد. در طول شب 70 درصد انرژي مورد نياز از محل چربي‌هاي بدن يا چربي‌هاي دريافتي از غذاهاي مصرفي تامين و 30 درصد بقيه آن از منابع قندي حاصل مي‌شود، لذا افرادي كه چاق و چاق‌تر مي‌شوند آنهايي هستند كه بي‌خواب بوده و تمام يا قسمت زيادي از شب را به بيداري مي‌گذرانند و نزديكي‌هاي صبح به خواب رفته و تمام روز را مي‌خوابند، به گمان خود كم‌خوابي‌هاي شبانه را جبران مي‌نمايند. غافل از آنكه با طلوع آفتاب، هورمون‌هاي كار و فعاليت فعال مي‌شوند و انسان را جهت كارهاي بدني آماده‌تر مي‌نمايند و به استحكام بافت‌هاي موجود يا تازه ترميم و ساخته شده مي‌پردازند. در اين ساعات فعاليت اگر فرد استراحت كند و اوقات خود را به سكون و عدم تحرك سپري نمايد، شلي و وارفتگي عضلات و تحليل استخوان‌هاي بدن به تدريج آغاز شده و سرعت خواهد گرفت كه اين واقعا گناه نابخشودني پدر و مادرها مي‌باشد كه به همراه خود، كودكان را نيز به دير خوابيدن شبانه و عدم تحرك روزانه سوق داده، آنها را هم مانند خود به ناخنك زدن و خوردن هله‌هوله عادت مي‌دهند و به اين ترتيب، زمينه بروز اضافه وزن، چاقي، تنبلي و عدم تحرك را در گل‌هاي زندگي نهادينه مي‌نمايند و بذر بيماري‌هاي متعدد و متنوعي را در اين نونهالان معصوم پرورش مي‌دهند و به انواع گرفتاري‌ها و رنج‌هاي فراوان نه تنها در دوران كودكي، بلكه در سنين بعدي و حتي ميانسالي و سالمندي دچار مي‌سازند.
س) با خوردن يك عدد سيب رنده شده بر روي سالاد كاهو و افزودن يك قاشق مرباخوري روغن زيتون و آب نصف يك ليموي تازه يا يك ليوان شير با يك عدد سيب مي‌توانيد مقدمات لازم جهت آرامش و خواب راحت را فراهم آوريد و با رفع انواع عوامل بازدارنده خواب راحت كه به ترتيب اهميت عبارتند از فكر و خيال، نگراني، غصه، عصبانيت يا افكار محرك و هيجان‌زا، دماي نامناسب محل استراحت و خواب، نوشيدن بيش از حد چاي يا قهوه، داشتن درد در ناحيه‌اي از عضلات، مفاصل و استخوان‌ها يا دستگاه گوارش و ادراري، سر و صدا و ميزان نور، جاي خواب ناهموار و سفت و تخت خواب نامتناسب، مشكلات ناشي از شب بيداري‌هاي مكرر كودكان و يا ناآرامي و سر و صداي حيوانات خانگي نگهداري شده و ده‌ها مورد ديگر، خواب راحتي داشته باشيد.
در شماره آينده، درمورد تاثير ساعات خواب شبانه و انجام فعاليت ورزشي منظم بر روي ميزان ترشح و عملكرد هورمون رشد و نيز توصيه‌هاي مفيد در اين رابطه صحبت خواهيم نمود.
منیع : دنیای تغذیه ش 96
نحوه تعيين ميزان هورمون رشد
عده زيادي از پژوهشگران و دانشوران عقيده دارند چون ميزان اين هورمون دائماً در حال تغيير مي‌باشد و هر سه ساعت ميزان آن فرق مي‌كند، سنجش يكباره سطح اين هورمون در جريان خون به علت نوسانات زيادي كه دارد قابل استناد نمي‌باشد،
چرا كه معلوم نيست در لحظه خون‌گيري و تعيين ميزان آن بدن فرد در فاز استراحت توليد بوده يا در همان لحظه هورمون وارد خون گرديده، لذا بايد يا در طول روز هر نيم ساعت يكبار ميزان آن را در خون اندازه‌گيري نمود كه بسيار پرهزينه، وقت‌گير و غيرعملي است و يا بايد به طور غيرمستقيم عملكرد و رشد آن را مورد سنجش قرار داد كه در بين ساير آثار هورمون رشد ارزش ويژه‌اي دارد، مثلا يكي از تاثيرات هورمون رشد تاثير بر روي فاكتور
IGFI يا Insulin – like growth factor (كه تقريبا يك عامل تاثيرپذير از هورمون رشد است و ميزان آن در مدت طولاني‌تري تقريبا در 24 ساعت ثابت مي‌باشد) است كه با اندازه‌گيري سطح اين عامل در خون مي‌توان به طور غيرمستقيم حدس زد كه هورمون رشد در طول روز به چه ميزان ترشح شده است.
1- عوامل بازدارنده ترشح سوماتوتروپين
الف) افراد داراي اضافه‌وزن يا فربه و چاق دچار كاهش چشمگير اين هورمون مي‌باشند.
ب) فاكتور سن نقش تعيين‌كننده‌اي دارد، لذا در 15 ساله‌ها ميزان توليد آن بيشتر، در 30 ساله‌ها كمتر است و در 60 ساله‌ها وجود ندارد.
ج) افرادي كه گرايش به مصرف ميزان بيشتري غذاهاي پرچرب دارند يا مضطرب و نگران مي‌باشند و دائماً در حالت استرس قرار دارند با دو بازتاب روبه‌رو خواهند شد:
1- افزايش ميزان كلسترول خون
2- كاهش قابل توجه هورمون رشد
د) چون در ساختار اين هورمون هيچ تركيب ديگري غير از پروتئين وجود ندارد، لذا ميزان ساخت آن با دريافت كمتر از حد مطلوب پروتئين كاهش چشمگيري پيدا خواهد نمود.
2- عوامل مساعدكننده ترشح هورمون رشد
الف) تامين پروتئين موردنياز بدن از طريق استفاده از منابع پروتئيني حيواني داراي ارزش بيولوژيكي بالاتر يا تلفيق پروتئين‌هاي گياهي با حيواني (مثل تخم‌مرغ با سيب‌زميني، شير و ماست با غلات، دانه‌ها و مغزهاي روغني، گوشت با حبوبات يا غلات و يا مصرف توأم غلات و حبوبات به نسبت معيني با يكديگر مثل ذرت و لوبيا يا عدس با برنج و غيره). پژوهش‌هاي به عمل آمده از طرف دانشمندان مختلف نشان داده‌اند كه در بين 20 اسيدآمينه تشكيل‌دهنده زنجيره پروتئين‌ها چهار اسيدآمينه اثر تحريكي بر ميزان ترشح هورمون رشد دارند.
ب) كاهش ميزان ترشح انسولين و پايين نگهداشتن سطح آن در جريان خون؛ چرا كه افزايش ميزان انسولين خون اثر مهاري بر فعاليت و عملكرد هورمون رشد دارد، لذا كاهش مصرف قندهاي تصفيه شده مخصوصا يك قندي‌ها و دو قندي‌ها و يا استفاده از موادغذايي كه اندكس گليسميك پاييني دارند مفيد است. زماني كه احساس ولع ويار گونه‌اي شما را به طرف شيريني، شكلات و آبنبات سوق مي‌دهد، قدري تأمل فرماييد و از لبو و هويج پخته و خام و سالاد تهيه شده از سبزيجات متداول فصلي كه بر روي آن هويج رنده شده، لبوي خردكرده و چند دانه كشمش اضافه شده، استفاده نماييد. اگر وقت و حوصله‌اي براي تهيه سالادهاي متنوع حاوي سبزيجات پخته و خام نداريد، از ميوه‌هاي فصل كه در دسترس‌تان مي‌باشند كمك بگيريد. سيب، گلابي، موز، انبه، انار، به، گيلاس، آلبالو، زردآلو و هلو و انواع ميوه‌جات و صيفي‌جات ضمن برطرف كردن هوس شما به خوردن مواد شيرين، قسمتي از نيازهاي بدن را به ريزمغذي‌هاي ارزشمند تامين مي‌سازند و از جمله بهترين ميان‌وعده‌ها تلقي مي‌شوند.
ج) حذف شام‌هاي سنگين و پرچرب و عدم استفاده از سوسيس، كالباس و پيتزا در وعده شام و نخوردن ديرهنگام شام‌هاي سنگين، پرچرب و حجيم و جايگزين نمودن آن با سالادهاي تهيه شده از سبزيجات پخته و خام غني شده با سفيده تخم‌مرغ، بادام خرد شده يا گردو و پسته خام نه تنها شما را از چاق شدن بي‌مورد مصون و محفوظ نگه‌مي‌دارد، بلكه با پيشگيري از ترشح انسولين ميدان فعاليت را براي هورمون رشد مهياتر مي‌سازد تا وظايف متعدد و متنوع خود را به انجام رساند.
د) استفاده از آبليمو و آب نارنج تازه همراه با موادغذايي مخلوط حاوي گوشت، سبزيجات، حبوبات و غلات، هم به تامين ويتامين C موردنياز هورمون رشد كمك خواهد كرد و هم ميزان جذب آهن غيرهم را افزايش خواهد داد.
ر) با انجام يك برنامه منظم ورزشي به صورت راه رفتن و دويدن با سرعت ملايم، علاوه بر آنكه عضلات خود را تقويت مي‌كنيد و به رشد بيشتر و افزايش حجم بيشتر وا مي‌داريد، بلكه به مصرف شدن چربي‌هاي مازاد بر نياز و انباشته شده كمك خواهيد نمود. ضمنا به افزايش ميزان هورمون رشد نيز خواهيد افزود، مخصوصا تاثير فعاليت‌هاي بدني سبك در نوجوانان و جوانان اگر با خواب به موقع و زودهنگام شبانه توأم شود، در مراحل پيش بلوغ و دوران بلوغ به قدري محرز و قابل لمس مي‌باشد كه در كوتاه‌مدت نتايج آن به صورت چشمگيري ظاهر مي‌گردد.
ز) خواب عميق و قبل از ساعت يازده شب براي همه افراد و قبل از ساعت 9 شب براي كودكان؛ همانطوري كه مي‌دانيد در بدن انسان‌ها يك ساعت بيولوژيكي وجود دارد كه عملكرد آن با طلوع و غروب آفتاب تنظيم مي‌گردد و به موازات آن فرمان عملكرد هورمون‌هاي مختلف بدن صادر مي‌شود. بعد از غروب آفتاب هورمون رشد و بازسازي بدن (سوماتوتروپين) فعال‌تر مي‌شود و وظايف خود را با بهره‌گيري از ذخاير انرژي‌هاي بدن آغاز مي‌نمايد. در طول شب 70 درصد انرژي مورد نياز از محل چربي‌هاي بدن يا چربي‌هاي دريافتي از غذاهاي مصرفي تامين و 30 درصد بقيه آن از منابع قندي حاصل مي‌شود، لذا افرادي كه چاق و چاق‌تر مي‌شوند آنهايي هستند كه بي‌خواب بوده و تمام يا قسمت زيادي از شب را به بيداري مي‌گذرانند و نزديكي‌هاي صبح به خواب رفته و تمام روز را مي‌خوابند، به گمان خود كم‌خوابي‌هاي شبانه را جبران مي‌نمايند. غافل از آنكه با طلوع آفتاب، هورمون‌هاي كار و فعاليت فعال مي‌شوند و انسان را جهت كارهاي بدني آماده‌تر مي‌نمايند و به استحكام بافت‌هاي موجود يا تازه ترميم و ساخته شده مي‌پردازند. در اين ساعات فعاليت اگر فرد استراحت كند و اوقات خود را به سكون و عدم تحرك سپري نمايد، شلي و وارفتگي عضلات و تحليل استخوان‌هاي بدن به تدريج آغاز شده و سرعت خواهد گرفت كه اين واقعا گناه نابخشودني پدر و مادرها مي‌باشد كه به همراه خود، كودكان را نيز به دير خوابيدن شبانه و عدم تحرك روزانه سوق داده، آنها را هم مانند خود به ناخنك زدن و خوردن هله‌هوله عادت مي‌دهند و به اين ترتيب، زمينه بروز اضافه وزن، چاقي، تنبلي و عدم تحرك را در گل‌هاي زندگي نهادينه مي‌نمايند و بذر بيماري‌هاي متعدد و متنوعي را در اين نونهالان معصوم پرورش مي‌دهند و به انواع گرفتاري‌ها و رنج‌هاي فراوان نه تنها در دوران كودكي، بلكه در سنين بعدي و حتي ميانسالي و سالمندي دچار مي‌سازند.
س) با خوردن يك عدد سيب رنده شده بر روي سالاد كاهو و افزودن يك قاشق مرباخوري روغن زيتون و آب نصف يك ليموي تازه يا يك ليوان شير با يك عدد سيب مي‌توانيد مقدمات لازم جهت آرامش و خواب راحت را فراهم آوريد و با رفع انواع عوامل بازدارنده خواب راحت كه به ترتيب اهميت عبارتند از فكر و خيال، نگراني، غصه، عصبانيت يا افكار محرك و هيجان‌زا، دماي نامناسب محل استراحت و خواب، نوشيدن بيش از حد چاي يا قهوه، داشتن درد در ناحيه‌اي از عضلات، مفاصل و استخوان‌ها يا دستگاه گوارش و ادراري، سر و صدا و ميزان نور، جاي خواب ناهموار و سفت و تخت خواب نامتناسب، مشكلات ناشي از شب بيداري‌هاي مكرر كودكان و يا ناآرامي و سر و صداي حيوانات خانگي نگهداري شده و ده‌ها مورد ديگر، خواب راحتي داشته باشيد.
در شماره آينده، درمورد تاثير ساعات خواب شبانه و انجام فعاليت ورزشي منظم بر روي ميزان ترشح و عملكرد هورمون رشد و نيز توصيه‌هاي مفيد در اين رابطه صحبت خواهيم نمود.
منیع : دنیای تغذیه ش 96
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر