تـغذیه و اسکیـزوفـرنی

نوشته  : فاطمه تورنگ 

اسکیزوفرنیا اختلال عصبی– روانی است که معمولا بروز آن در نوجوانی یا ابتدای بزرگسالی است و در طول زندگی با شدت متفاوت ادامه می یابد. حدود 1درصد جامعه جهانی مبتلا به این بیماری هستند و امید به زندگی در این بیماران 20 درصد کوتاه‌تر از عموم مردم مي‌باشد. به‌طورکلی مرگ و میر دراین بیماران بالاتر بوده و تنها 40 درصد این افزایش ناشی از خودکشی یا حوادث است و 60 درصد مابقی به دلیل بيماري‌های جسمی مثل مشکلات قلبی- عروقی، اختلالات تنفسی، دیابت و... مي‌باشد. شیوه زندگی نامناسب در بیماران روحی از علل اصلی شیوع بیشتر این بيماري‌ها در آنها است. عادات غذایی نادرست، چاقی، استعمال دخانیات و مصرف الکل و داروهای خیابانی بخشی از این عادت‌های نادرست را تشکیل مي‌دهند، بنابراین ارزیابی و تعدیل عوامل خطر ذکر شده نقش مهمی در ارتقاء سلامت آنان بازی مي‌كند.

تغذيه و اسكيزوفرنيا:
شیوع بیشتر مشکلات تغذیه‌ای در بیماران اسکیزوفرن به رفتارهای نادرست تغذیه‌ای و عوارض داروهای روان گردان نسبت داده مي‌شود. برخی مطالعات حاکی از آن است که وزن بیماران اسکیزوفرن قبل از شروع بیماری مشابه همسالانشان بوده، اما با شروع بیماری شروع به وزن‌گیری کرده‌اند. به علاوه، مشکلات تغذیه‌ای موجب تشدید عوارض روانی بیماری مي‌شود، بنابراین ارتباط تغذیه و بیماری اسکیزوفرن دوطرفه است. همانطور که ذکر شد، رفتارهای نادرست تغذیه‌ای علاوه بر عوارض جسمی موجب شدت یافتن مشکلات روحی مي‌شود به طوریکه افزایش مصرف قندهای تصفیه شده، گوشت قرمز و تخم‌مرغ و کاهش دریافت لبنیات با شیوع بیشتر افسردگی و سایر مشکلات اسکیزوفرنی همراه است. ارتباط منفی بین مصرف حبوبات، ماهی و غذاهای دریایی با شدت اسکیزوفرنی هم مشاهده شده است. دریافت بالای اسیدهای چرب اشباع، غذاهایی با نمایه گلایسمی بالا و دریافت پايین اسیدهای چرب امگا-3 هم ممکن است علائم را بدتر کند.
مطالعه بیماران اسکیزوفرن در ایران حاکی از مصرف بیشتر نوشابه‌های گازدار و مصرف کمتر روغن‌های گیاهی و مغزها در آنها است که موجب کاهش دریافت آنتی‌اکسیدان‌ها و اسیدهای چرب ضروری مي‌شود. به علاوه، شیوع چاقی هم در این بیماران بالاتر است.
استرس اکسیداتیو که در ایجاد بسیاری از بيماري‌ها نقش دارد، در این بیماران بالاتر مي‌باشد که ممکن است ناشی از افزایش پراکسیداسیون در فاز حاد بیماری، افزایش مصرف سیگار یا درمان طولانی مدت با داروهای روان گردان باشد. به علاوه، برخی محققین بر این باورند که استرس اکسیداتیو با صدمه به سیستم عصبی مرکزی ممکن است در ایجاد بیماری اسکیزوفرن نقش داشته باشد.
شایع‌ترین اختلال مرتبط با تغذیه در بیماران اسکیزوفرن، سندرم متابولیک است که شامل چاقی شکمی، سطح بالای قند، چربی و پرفشاری خون است. شایع‌ترین عوارض مشاهده شده این سندرم در این بیماران چاقی، دیابت و هیپر لیپیدمی مي‌باشد که در ادامه در مورد آنها صحبت خواهیم کرد.

دیابت:

شیوع دیابت در بیمارانی که از داروهای روان گردان استفاده مي‌كنند بالاتر است. احتمال بروز دیابت نوع 2 در بیمارانی که داروهای نسل دوم را دریافت مي‌كنند، بیشتر است، خطر در دریافت‌کنندگان کلوزاپین و اولازاپین و بیماران کمتر از 40 سال بیشتر است. این داروها مقاومت به انسولین ایجاد مي‌كنند و اضافه وزن ایجاد شده توسط آنها نیز ممکن است خطر دیابت را افزایش دهد. باید متذکر شد که اثر علیتی این داروها بر دیابت ثابت نشده و تنها ارتباط آنها نشان داده شده است، بنابراین بهتر است داروهایی با خطر بالاتر در افرادیکه سایر عوامل خطر بروز دیابت را نشان داده‌اند تجویز نشوند.
عوامل خطر دیابت شامل نمایه توده بدن بالاتر از 25، دیابت در اقوام درجه یک، کم تحرکی، سابقه به دنیا آوردن فرزندی با وزن بالاتر از 4 کیلوگرم یا دیابت بارداری، HDL کمتر یا مساوی 35 میلی‌گرم در دسی لیتر، تري‌گليسيريد مساوی یا بالاتر از 250 میلی گرم در دسی لیتر، سابقه عدم تحمل گلوکز، قندخون ناشتای بالا و یا بیماری قلبی- عروقی است. بررسی قند خون ناشتا در بیماران روانی ضروری مي‌باشد، اما اگر امکان بررسی به دلیل مشکلات آنها در ناشتایی وجود نداشت، مي‌توان HbA1c را بررسی کرد. 

اضافه وزن و چاقی:
شیوع چاقی در افراد مبتلا به اسکیزوفرنیا بیش از عموم افراد جامعه است. اگرچه عادات غذایی نادرست، بویژه مصرف بالاتر انرژی و فعالیت بدنی کم این بیماران نقش مهمی در افزایش وزن آنان دارد، اما برخی داروهای روان گردان نیز مرتبط با اضافه وزن شناخته شده‌اند.
درمان با داروهای نسل اول و دوم مي‌تواند موجب اضافه وزن شود.
احتمالا افزایش لپتین که همراه با مصرف داروهای روان گردان ایجاد مي‌شود، موجب افزایش وزن و مقاومت به انسولین مي‌گردد.
اضافه وزن و چاقی در بیماران اسکیزوفرن مشابه سایر افراد موجب افزایش خطر دیابت نوع 2، اختلال لیپید، بیماری‌هاي قلبی–عروقی و استئوآرتریت شده و امید به زندگی و کیفیت زندگی را کاهش مي‌دهد.
با توجه به خطر بالای چاقی در این افراد، باید پایش مداوم آنان طبق دستورالعملی که در ادامه می‌آید انجام شود.
بهترین شاخص ارزیابی، اندازه‌گیری دور کمر است. دور کمر مساوی یا بالاتر از
90 سانتيمتر در زنان و 100 سانتيمتر در مردان عامل خطر شناخته شده است.
با این وجود روش معمول بررسی وزن، اندازه‌گیری نمایه توده بدن است که از فرمول زیر بدست می‌آید. مقادیر9/24 - 5/18 طبیعی، 9/29- 25 دچار اضافه وزن و بالاتر از 30 چاق شناخته مي‌شوند.
البته ممکن است در افراد آسيايي مقادیر پايین‌تر مطلوب‌تر باشد.

هیپرلیپیدمی:

پروفایل لیپیدی در  بسیاری از بیماران اسکیزوفرن بالا است، اما متاسفانه احتمال دریافت داروهای پايین آورنده چربی‌های خون در آنها پايین است. افزایش کلسترول و تری‌گلیسيرید موجب افزایش خطر بيماري‌های قلبی عروقی از جمله سکته‌های قلبی یا مغزی مي‌شود، بنابراین باید به دقت درمان شوند. مشابه چاقی و دیابت، داروهای نسل دوم بویژه کلوزاپین و اولازاپین خطر بیشتری برای هیپرلیپیدمی ایجاد مي‌كنند و خطر ریسپریدون کمتر است.

پیشنهاداتي برای بهبود سلامت عمومی و کاهش خطر سندرم متابولیک در بیماران اسکیزوفرن:

بهترین راهکار توصیه رژیم DASH است. این رژیم توصیه به دو برابر کردن مصرف میوه و سبزی و افزایش دریافت غلات کامل و لبنیات کم چرب مي‌كند. به علاوه، مصرف چربی‌ها، بویژه چربی‌های اشباع و کلسترول را محدود مي‌كند. بنابراین:

1. مصرف لبنیات کم چرب بویژه از نوع پره یا پروبیوتیک را افزایش دهید. این لبنیات حاوی باكتري‌های مفيد هستند و یا رشد آنها را در دستگاه گوارش افزایش مي‌دهند. این مواد غذایی با کاهش جذب کلسترول از روده و ممانعت از سنتز کبدی آن موجب کاهش کلسترول خون مي‌شوند. به علاوه، برگشت کلسترول از بافت‌ها به کبد برای دفع را افزایش مي‌دهند. مصرف لبنیات کم چرب مي‌تواند در کاهش وزن و بهبود خواب این بیماران هم موثر باشد.

2. روزانه حداقل 25 گرم سویا مصرف کنید. سویا در کنترل وزن و چربی‌های خون نقش مهمی دارد.

3. وزن خود را در محدوده طبیعی نگه دارید. اگرچه کاهش وزن از طریق کاهش دریافت غذا در این بیماران دشوار است، اما مي‌توان با انتخاب‌های صحیح غذایی خطر اضافه وزن را کاهش داد. همواره باید در نظر داشت که گرسنگی عامل محرک در اختلالات روانی به شمار مي‌رود و یک بیمار اسکیزوفرن هرگز نباید گرسنه بماند. افزایش مصرف سبزیجات و میوه‌جات و استفاده از غلات سبوس‌دار کمک‌کننده است.

4. فعالیت بدنی خود را افزایش دهید. افزایش فعالیت بدنی کمک موثری به کنترل وزن مي‌كند. فعالیت بدنی حتی بدون کاهش وزن خطر سندرم متابولیک را کاهش داده و کمک موثری در ارتقاء سلامت روانی مي‌كند. حداقل 5/0 ساعت در روز فعالیت بدنی با شدت متوسط داشته باشید.

5. از مصرف قندهای ساده خودداری کنید. بیماران اسکیزوفرن علاقه زیادی به مصرف قندهای ساده دارند که عامل خطر مهمی است. به منظور کاهش مصرف قندهای ساده باید قند، شکر، آبنبات و شکلات‌های شیرین را از دسترس آنان دور کرد و به جای آن از خرمای خشک، توت خشک و یا کشمش استفاده نمود. نوشیدنی‌های حاوی قند و نوشابه‌های کربوناته نیز باید با آبمیوه‌های طبیعی و لبنیات جایگزین شوند.

6. دریافت اسیدهای چرب امگا-3 را افزایش دهید. دریافت امگا-3 علاوه بر کمک به کنترل وزن و چربی‌های خون در بهبود اختلالات روانی هم موثر است. آجیل، روغن کلزا و ماهی‌های چرب منابع خوب امگا-3 هستند که باید به مقدار کنترل شده‌ای مصرف شوند.

7. مصرف روغن‌های جامد، کره، مارگارین و گوشت‌های قرمز را به حداقل برسانید.

منبع: دنیای تغذیه  ش ۱۱۳